ઐતિહાસિક કથાઓનું પુન:લેખન અને લઘુકથાઓ

રાકેશના ઘરનું સંપૂર્ણ ધંધામય અને રૂઢિવાદી વાતાવરણ કૌશિકીના વિચારશીલ સ્વભાવથી ઘણું વિપરીત હતું. આ વાતાવરણને સેટ થવાની કોશિશોમાં જ તે સમય સાથે વધુ શાંત અને ઊંડી થતી ગયેલી. કોલેજમાં રાકેશ તેનો બે વર્ષ સીનીઅર હતો. ભણવામાં મધ્યમ હોવા છતાં તેના ધનાઢ્ય પિતાએ લાખો રૂપિયા ભરી તેને એમબીબીએસ કરવા મોકલી દીધેલો. જયારે કૌશિકી એક મધ્યમવર્ગીય પરિવારમાંથી આવતી હતી અને ભણતરનો અમુક ખર્ચો પણ પોતાની સ્કોલરશિપમાંથી કાઢતી. કૌશિકીની હોંશિયારી અને સુંદરતાથી આકર્ષાયેલા રાકેશે જયારે તેને પ્રપોઝ કર્યો તો કૌશિકીને તે એક અમીર ઘરનો

સીધો સાદો છોકરો લાગ્યો. બંનેની બુદ્ધિક્ષમતા વચ્ચે તો અંતર હતું પણ જેમ મોટાભાગની સ્ત્રીઓ લગ્નનો નિર્ણય પોતાની આર્થિક સુરક્ષાને ધ્યાનમાં રાખીને જ કરે છે તેમ કૌશિકીએ પણ રાકેશને લગ્ન માટે હા પાડી દીધેલી.

રાકેશે એમબીબીએસ પતાવીને પિતાનો બિઝનેસ જ અપનાવી લીધેલો. કૌશિકી તેના માટે જીવનની એક મોટી ઉપલબ્ધી સમાન હતી. કારણકે તે એની લાયકાતથી ઘણી વધારે મળેલી વસ્તુ હતી. બંગલા, ગાડીઓ અને જવેલરીમાં લદાયેલું, વર્ષે બે વર્ષે વિદેશોમાં હોલીડે ટ્રીપો મારતું અને ધંધાની સફળતા માટે અનેક દેવીદેવતાઓને અંધશ્રદ્ધાથી પૂજતું એ ઘર હતું. છતાંય કૌશિકીમાં એક છૂપો અસંતોષ હતો જેનું કારણ તે પોતે પણ નહોતી જાણતી. પણ આજે એ અસંતોષ ખતમ થઇ ચુક્યો હતો કારણ કે કેદારે તેનું કારણ ખતમ કરી દીધું હતું. આજે સાંજે જયારે તે ઘરે આવી તો તે અત્યંત ખુશ હતી. તે રાકેશને સામે ચાલીને બિઝનેસવાળી સામાજિક વાતોથી મુક્ત કરી સહેલાવા લાગી. રાકેશને પત્નીનો આ બદલાવ પસંદ આવ્યો. તેણે કારણ પૂછ્યું તો કૌશિકીએ કહ્યું, ‘બસ હવે જે છે તેને પુરી રીતે માણી લેવું છે.’ રાકેશે તેની આ જીવંતતાને વેડફવાની ભૂલ ન કરી. તેણે તરત કૌશિકીને ખેંચીને પોતાના પાસે ગોઠવી દીધી. પણ આજે કૌશિકી તેના કરતા વધુ ઉર્જાવાન અને કામુક હતી. તે જાણે આજે જ રાકેશને પોતાનામાં સમાવી લેવા માંગતી હતી. પણ એ કોશિશ ચરમસીમા આવતા જ નિષ્ફળ ગઈ. એ પછી પણ બંને થોડો સમય એકબીજાના સહવાસમાં રહ્યા પણ આ સમયે રાકેશનું મન ધંધામાં ચાલ્યું ગયું હતું અને કૌશિકીનું કેદારમાં. તેને બપોરે કેદારે કરેલી વાતો અને પોતાના લલાટ પર કરેલું ચુંબન યાદ આવવા લાગ્યું હતું. તેણે રાકેશના શરીરને કેદારનું શરીર માની આલિંગન કર્યું પણ તેની વ્યાકુળતા ન ગઈ. તેણે આલિંગન હટાવી લીધું અને બીજી બાજુ ફરીને સુઈ ગઈ.

બીજી બાજુ કેદાર આ જ સમયે તેના બેડરૂમમાં ધ્યાનમાં બેઠો હતો. બાજુમાં અદિતિ સુતેલી હતી અને તેનો એક હાથ ધ્યાનમાં બેઠેલા કેદારના સાથળ પર હતો. કેદારને પણ ઘરે આવ્યા પછી ચેન નહોતું. તેનામાં પણ એકબાજુ કૌશિકીને પ્રેમનો એકરાર કરી દીધો હોવાનો સંતોષ હતો તો બીજી બાજુ કૌશિકીના સાનિધ્યમાં રહેવાની તડપ હતી. પણ તેણે કૌશિકીની જેમ આ ઉર્જાને સંભોગમાં ન ઠાલવી. તે શાંતિથી અદિતિ પાસે આવીને બેઠો અને તેણે કૌશિકી જ વિદેહી હોવાની અને પોતે તેના સામે પ્રેમનો એકરાર કર્યો હોવાની વાત કરી.

કેદાર પ્રમાણિકભાવથી તેની સામે જોઈને બોલ્યો, ‘મને એનાથી બહુ પ્રેમ અનુભવાઈ રહ્યો છે અદિતિ. હું નથી ચાહતો કે મને તારા સિવાય કોઈનાથી પણ પ્રેમ થાય. પણ એ મારા મનમાંથી નીકળતી નથી. આ મારા આત્મામાંથી નીકળતી નૈસર્ગીક અનુભૂતિ છે અને એટલે એ સૃષ્ટિનું વિજ્ઞાન છે. મારે એને આખરી સ્થિતિ સુધી ચકાસવાનું છે. હું એને ના દબાવી શકું છું, ના તારાથી છુપાવી શકું છું. આ સત્ય છે અને હું એ સત્ય સાથે તારી શરણમાં છું. તું મારા જીવનનો આધાર છે અદિતિ અને કૌશિકી આનંદ. જો હું તારો આધાર છું તો હું તને તારો આનંદ મેળવી લેવાની છૂટ આપું છું. હું તારા એ આનંદની આજીવન રક્ષા કરીશ.’

અદિતિ થોડા વ્યાકુળ ચિત્તે તેને સાંભળી રહી અને પછી બોલી, ‘તારી શાંતિ જ મારા માટે આનંદ છે. જો મારો આધાર અશાંત હશે તો મારો આનંદ છીનવાઈ જશે. એટલે તને જે શાંતિ આપે એ કાર્ય કર. અને જે તને અશાંત બનાવે એ કાર્યથી દૂર રહે. બસ આ વિષયમાં મારે આટલું જ કહેવું છે.’ અદિતીનો આ જવાબ વિજ્ઞાનાનંદ અને લક્ષ્મીની ઊંડી આધ્યાત્મિક મિત્રતાનું પ્રતિબિંબ હતો. કેદારે આ સાંભળી તેના ગાલ પર હાથ મુક્યો અને તેના લલાટ પર પ્રેમથી ચુંબન કરી તેને સુવાડી દીધી. તે તેના બાજુમાં ધ્યાનમાં બેઠો અને અદિતિ ધ્યાનમાં બેઠેલા કેદારના સાથળ પર હાથ મૂકી સુઈ ગઈ. કેદારે કૌશિકીનું ધ્યાન ધર્યું અને તેના સામે પ્રેમ અને સમર્પણ પ્રગટ કર્યું. તેણે ધ્યાનમાં જોયું કે કૌશિકી જે વાતાવરણમાં છે ત્યાં આ સહજતા શક્ય નથી અને તે હજી કેદારનું ધ્યાન ધરવા તૈયાર નથી. એટલે હવેથી તે કૌશિકીની પીડા શાંત કરવા દિવસમાં એકવાર તેને મેસેજ કરી તેના હાલચાલ પૂછી લેતો. ક્યાંક તે, અદિતિ, કૌશિકી અને રાકેશ લંચ કે ડિનર કરવા એકઠા થતા, તો ક્યાંક સાથે ફરવા જતા. એકવાર આવી જ એક મુલાકાતમાં કેદાર અને કૌશિકીને વાતચીત કરવા માટે એકાંત સમય મળ્યો તો તેમણે જીવન વિષે ચર્ચા કરી. કેદારે કહ્યું,

‘જીવનમાંથી કોઈપણ ભોગે આનંદ નષ્ટ ન થવો જોઈએ સખી.’ કેદાર હવે તેની કૌશિકી પ્રત્યેની મિત્રતાના કારણે ઘણીવાર તેને ‘સખી’ કહેવાનું પસંદ કરતો, તો સામે કૌશિકી પણ ઘણીવાર તેને ‘સખા’ કહીને જવાબ આપતી. ‘જો આનંદ ખતમ થઇ ગયો તો જીવન ખતમ થઇ ગયું. એ દરેક માર્ગ જ્યાં આગળ જતાં આનંદ નષ્ટ થઇ જતો હોય તે માર્ગ ખોટો છે. આનંદ સતત ટકી રહે તેવો શાશ્વત માર્ગ શોધતા રહેવું જોઈએ.’

‘એ શાશ્વત માર્ગ કયો છે..?’ કૌશિકીએ પૂછ્યું.

‘લીલાઓ.’ કેદાર બોલ્યો.

‘મતલબ..?’ કૌશિકીએ ન સમજાયું હોવાનો ઈશારો કર્યો.

‘લીલા એટલે અભિનય. જયારે આપણને ખબર હોય કે જે કાર્ય આપણે કરી રહ્યા છીએ તે શાશ્વત નથી, તે ફક્ત ક્ષણિક આનંદ કે શોક આપનારું છે, ત્યારે તે કાર્યને અભિનય કરતા હોઈએ તેમ કરવું જોઈએ અને પોતાનો આનંદ જેમાં હોય ત્યાં સ્થિત રહેવું જોઈએ. પોતાના આનંદની સ્થિતિ પર સ્થિર રહીને દરેક સાંસારિક કાર્યને શ્રેષ્ઠ અભિનય સાથે ઓતપ્રોત થઈને કરવું એ જ લીલા છે.’ કેદારે પોતાના કૃષ્ણજીવનનો સાર કહ્યો.

પણ રાકેશને કેદાર અને કૌશિકીની મૈત્રી હવે પસંદ નહોતી આવતી. તેના માટે કૌશિકી એકસમયે તેની સૌથી મોટી ઉપલબ્ધી હતી. પણ સમય સાથે દામ્પત્યસુખ ભોગવી લીધા પછી તે હવે એક સાંસારિક પતિ હતો જેના માટે તેની પત્ની તેની ઈજ્જત અને અભિમાનનો વિષય હતી. તે આજસુધી કૌશિકીને તેના મિત્રવર્તુળ અને બિઝનેસ વર્તુળના પુરુષો સાથે ફ્રેન્ડલી બનીને વાતો કરવા ધકેલતો રહ્યો હતો. પણ કેદાર સાથેની કૌશિકીની મિત્રતા તેને હેરાન કરી રહી હતી. તે મનોમન કેદારથી હરીફાઈ કરવા લાગેલો. તે હવે કૌશિકી સામે કેદારની વાતોને અવગણવા લાગતો, ક્યાંક તેની નિંદા કરતો. તે હવે કૌશિકી પર પોતાની માલિકી સુનિશ્ચિત કરવા તેના સાથે જાહેરમાં પ્રેમનો એકરાર અને સ્પર્શ કરવા લાગતો, તો રાતે તેના શરીર પર અધિકાર મેળવવાની સામાન્યથી વધુ કોશિશ કરતો. કૌશિકી કેદારના આધ્યાત્મિક ચેતનાવાળા વિચારો અને પોતાના ઘરના ટિપિકલ સાંસારિક વિચારો વચ્ચે સતત પીસાઈ રહી હતી. રાકેશને વધુ સંભાળવા જતી તો કેદારની તલપ તેના અંદર વધુ સળગી ઉઠતી અને કેદાર પર વધારે ધ્યાન આપતી તો રાકેશના અને સમાજના વિચારો તેને હેરાન કરી દેતા. ક્યાંક કેદારની વાતે તેના અને રાકેશ વચ્ચે નાનો ઝઘડો થઇ જતો. તે હવે આ બેવડા જીવનથી થાકવા લાગી. તેને હવે ફરી પાછું તેનું જૂનું સીધું-સરળ પણ સુરક્ષિત જીવન પાછું મેળવી લેવું હતું, જ્યાં અસંતોષ અને છીછરાપણું હતું પણ લોકઉપેક્ષાનો કે નૈતિકતાનો ડર નહોતો.

બીજી બાજુ કેદાર રાતે અદિતિને પોતાની છાતી પર માથું રાખીને બાથમાં લઈને સુવાડતો અને તેના માથા પર હાથ ફેરવતો ફેરવતો ધ્યાનમાં કૌશિકીની હાલત જોતો રહેતો. તે કૌશિકીને જોઈને મનોમન હસી રહ્યો હતો. તેને પોતાના ભૂતકાળની એ જ મનોસ્થિતિ યાદ આવી રહી હતી જયારે તે પણ તેના મહાન વિચારોથી છૂટીને એક સામાન્ય માણસ જેવું જીવવા અને વિચારવા માંગતો હતો. તેણે પણ સત્યની રાહ પરના પુરુષાર્થ અને સંઘર્ષથી ભાગવાની ઘણી કોશિશ કરી હતી. પણ તેનો અનુભવ કહેતો હતો કે જો તમારા અંદર એ મહાન શક્તિઓ સક્રિય થઇ ગઈ છે તો તમે એને લાંબો સમય દબાવી નહિ શકો. તેને દબાવવા જતાં તે તમારા જ વિરુદ્ધ થઇ જશે અને તમને ના ઘરના ના ઘાટના કરી મુકશે. અમુક સમય પછી તમે વધુ દુઃખી થઈને એ સમજી જશો કે તમારા માટે એક જ માર્ગ છે, અને તે છે આગળ જવાનો. તે મનોમન હસી રહ્યો હતો કારણ કે વિદેહીએ કરેલી તપસ્યાને તો તેણે અનુભવી લીધી હતી, પણ હવે દુર્ગાદાસના આત્માએ કરેલી તપસ્યાને કૌશિકીએ અનુભવવાની હતી. તેમના એકબીજામાં મોક્ષ થવા માટે તેમનો આ હિસાબ પણ લેવલ થવો જરૂરી હતો.

બીજા દિવસે કૌશિકીએ કેદારને ફોન કર્યો અને એ બાગમાં મળવા બોલાવ્યો જ્યાં તે મળ્યા હતા. તેણે કેદારને કહ્યું, ‘હું આ બેવડું જીવન જીવીને થાકી ગઈ છું કેદાર. તેં મારાથી વધારે જ અપેક્ષાઓ રાખી લીધી છે. હું એક સીધી સાદી છોકરી છું જે તેનું સીધું સાદું જીવન જીવી લેવા માંગે છે. હું તને પ્રેમ કરું છું, પણ તું જે જીવન જીવી રહ્યો છે એના હું લાયક નથી. મારુ જીવન અલગ છે. હવે હું નહિ મળું.’

કેદાર એને એ રીતે જ ચુપચાપ સાંભળી રહ્યો જેમ બે સદી પહેલા વિદેહી તેને છોડીને જતા દુર્ગાદાસને ચુપચાપ સાંભળી રહી હતી. તે જાણતો હતો કે આ ક્ષણ આવવાની છે. તે એના માટે તૈયાર હતો, પણ છતાંય એને એટલી જ ભયંકર પીડા થઇ જેટલી સદીઓ પહેલા વિદેહીને થઇ હતી. બસ એક નાની સાંત્વના એને એ થઇ કે ‘ચલ, આ ઋણ પણ ઉતરી ગયું.’

તેણે પોતાના રૂંધાઇ ગયેલા અવાજને એક હળવા ખૂંખારા સાથે જગાડીને કહ્યું, ‘મેં તો તારા પાસેથી કંઈ ચાહ્યું જ નથી. મેં તે દિવસે પણ તને એ જ કહ્યું હતું અને આજે પણ એજ કહું છું કે હું તને બહુ પ્રેમ કરું છું. તારા માટે મારે આવા એક હજાર જન્મ લેવા પડ્યા તો પણ હું એ લઈશ અને તડપીશ. પણ તને શાંતિ મળે એ રીતે જીવવા તું સ્વતંત્ર છે. હું જયારે કોઈને પ્રેમ કરું છું ત્યારે એને ગુલામ નથી બનાવતો. પણ નિયતિથી કોઈ ભાગી નથી શકતું કૌશિકી. એટલે ભવિષ્યમાં ક્યારેય જો તારા દુઃખો વધી જાય અને માર્ગ ખોવાઈ જાય તો એક ક્ષણનો પણ વિલંબ કર્યા વિના અડધી રાતે મને યાદ કરજે.’ આટલું કહીને કેદાર તેની નજર સામે જ આગળ ચાલતો થયો અને ત્યાંથી નીકળી ગયો. આ વખતે નીકળતી વેળાએ તેણે કૌશિકી સાથે લલાટ ન ટેકવ્યું. તે તેને પોતાનાથી દૂર જવાનો પૂરો અવકાશ આપવા માંગતો હતો.

પણ ઘરે આવીને તે બહુ ઉદાસ હતો. તેણે તેનું રુદન મુશ્કેલીથી દબાવી રાખ્યું હતું. અદિતિ તેને જોતા જ તેની હાલત સમજી ગઈ. તે તેની પાસે આવી અને ખભા પર હાથ મૂકતાં બોલી, ‘મેં તને કહ્યું હતું. જો મારો આધાર અશાંત હશે તો મારો આનંદ છીનવાઈ જશે.’

કેદારે તેની સામે જોયું. તેની આંખો ભરેલી હતી. ‘તે મને એનાથી કેમ મળાવ્યો અદિતિ..?’

‘ખબર નહિ. બસ એટલું જાણું છું કે તને આ રીતે તડપાવવા માટે તો નહિ મળાવ્યો હોય. તેને સમય આપ.’

કેદારને અદિતિના શબ્દોથી કંઈક શાંતિ મળી. તેણે અદિતિને જોઈને પ્રેમમય સ્મિત આપ્યું.

‘ચલ, સમાધિ લગાવીએ.’ કહીને અદિતિએ તેના વસ્ત્ર કાઢી દીધા અને પોતાની પીઠ કેદાર તરફ કરીને તેના બે પગ વચ્ચે ગોઠવાઈ ગઈ. તેણે કેદારના બે હાથ પોતાની છાતી પર લઇ લીધા અને તેના મોબાઈલમાં એક મંત્રધૂન શરુ કરી. તેણે પોતાનો હાથ પાછળ તરફ લઇ જઈ કેદારના ગાલ પર મુક્યો. બંનેએ એકબીજાને માથું ટેકવી દીધું અને આંખો બંધ કરીને સમાધિમાં લિન થયા.

બીજી બાજુ કૌશિકી જાણે પોતાના પરથી કોઈ મોટું ભારણ ઉતારી આવી હોય તેમ રાકેશ સાથે પહેલાની જેમ વર્તવા લાગી. રાકેશને પોતાની પત્ની પહેલા જેવી જ પાછી મેળવીને ખુશી થઇ. તે પહેલાની જેમ જ તેના સંતાનોમાં અને ઘરસંસારમાં ખોવાઈ ગઈ. તે અને રાકેશ ફરી એક લાંબી વિદેશયાત્રાએ જઈ આવ્યા. દિવસો, અઠવાડિયા અને મહિના વીત્યા. કૌશિકી ખુશ હતી. પણ જયારે પણ તે નવરી પડતી તરત તેના મનમાં કેદારની યાદ ઉપસી આવતી. અને તે એને ભૂલવા બમણા જોરથી તેના સંસારને ભોગવવાની કોશિશ કરતી. એની મનોવ્યથા કંઈક એવી થઇ ચુકી હતી જેવી સંસાર ત્યાગવાથી બચવાના આખરી ઉપાય તરીકે વિદેહીને ભોગવતા દુર્ગાદાસની હતી. પણ જેમ જેમ સમય ગયો તેમ કૌશિકીની કેદારને ભૂલવાની અને સંસારને ભોગવવાની શક્તિ ક્ષીણ થતી ગઈ. તે પોતાના આત્મા વિરુદ્ધ વર્તી રહી હતી. તેને હવે કેદારની ઈર્ષા થવા લાગી હતી. આજસુધી રાકેશથી લઈને અદિતિ સુધી બીજા કોઇને કેદારની ઈર્ષા નહોતી થઇ. લોકોને બસ તેની સામે એક લઘુતાગ્રંથિ અનુભવાતી. કોઈ તેની શરણમાં આવી જતા તો કોઈ ‘તે તેનું કામ કરે છે અને હું મારુ કામ કરું છું.’ એ તર્કથી પોતાની શાંતિ મેળવતા. પણ કૌશિકી એવી પહેલી વ્યક્તિ હતી જેને કેદારથી ઈર્ષા થઇ. કારણ કે બંનેની શક્તિ સમાન હતી. તેને થવા લાગ્યું હતું કે કેદારે તેના જીવનને કેટલી ઊંચાઈ પર લાવી દીધું છે અને હું હજી આ સંસારમાં પશુઓની જેમ પેટ ભરવા જીવી રહી છું. રાકેશની એ ઊંડાણ હીન સાંસારિક વાતો સામે હા માં હા મિલાવવી હવે તેના માટે અશક્ય હતી.

સામે કેદારે ધ્યાનમાં કૌશિકીને જોવાનું બંધ કરી દીધું હતું. કારણ કે કૌશિકીની યાદ જ તેને સતત પીડા આપી રહી હતી. તે કોઈ વિષય પર પૂરું ધ્યાન આપી નહોતો શકતો. જેમ શરીરનું કોઈ અંગ દુખતું હોય અને માણસનું ધ્યાન ત્યાંનું ત્યાં રહે તેમ કેદારનું ધ્યાન સતત તેના હૃદયમાં થઇ રહેલી પીડામાં રહેતું. તેના અંદર પેલો બ્રહ્મનો અવાજ હવે સતત તેના સાથે રહેતો હતો.

‘મારાથી હવે અહીં નથી રહેવાતું. મારા માટે માર્ગ ખોલી દો. નીકાળો મને અહીંથી.’ તે બ્રહ્મને સતત કહેતો રહેતો.

‘તેને આ હાલમાં છોડીને જવાય એમ નથી. તું જાણે છે. સમય જવા દે કેદાર. પોતાના બ્રહ્મસ્વરૂપમાં લીન રહે. વારંવાર મને જીવંત ન થવા દે.’ બ્રહ્મે કહ્યું.

‘એ જ તો નથી થતું હવે મારાથી.’ કેદાર પીડા સાથે બોલ્યો.

કૌશિકીની હાલત હવે ખરાબ હતી. તેને તેનો સંસાર એક બંધન લાગવા લાગ્યો હતો અને તે ક્યાંક ખુલ્લામાં એક શાંતિનો શ્વાસ લેવા તડપી રહી હતી. જેમ જેમ તેનું જીવન વીતી રહ્યું હતું તેમ તેના અંદર એક ડર સતત વધી રહ્યો હતો કે તે આવી અર્થહીન જિંદગી જીવીને મરી જશે. પોતાની અર્થહીન લાગતી જિંદગીથી છેલ્લી છેલ્લી પકડ જકડી રાખવા તેણે રાકેશ અને તેના સંતાન પ્રત્યે મમત્વ વધાર્યું. પણ આ બધું કંઈ મદદે ન આવ્યું. તેને થયું કે તે તેના સંતાનને પણ આવા જ નિરર્થક જીવન તરફ ધકેલી રહી છે જે પશુઓની જેમ આજીવન પેટ ભરીને મરી જવાથી વધારે કંઈ નથી. તેણે તબિયત સારી ન હોવાનું બહાનું કાઢીને ક્લિનિકમાં જવાનું બંધ કરી દીધું. એક રાતે જયારે રાકેશ ધંધાના કામે બહાર ગયેલો હતો ત્યારે તેની મહિનાઓથી ભેગી થયેલી અકળામણ એટલી વધી ગઈ કે તે સુતા સુતા ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડી. તેનું આક્રંદ એટલું ભયાનક હતું કે તેના મનમાં અચાનક એક ચકચકિત પ્રકાશ ઉત્પન્ન થઇ ગયો જે તેની રડતી બંધ આંખો પાછળ આવ્યો. તેણે આંખો ખોલી તો ઓરડામાં ચારેબાજુ ફક્ત પ્રકાશ જ હતો. એ પ્રકાશમાં તેને વિદેહી દેખાઈ. દુર્ગાદાસનું ત્યાગ અને યાતનાઓથી ભરેલું તપસ્વી જીવન દેખાયું, તેનો અભિનેત્રીવાળો જન્મ અને તે અભિનેતા સાથે તેના પ્રણય-વિરહના દ્રશ્યો દેખાયા. અંતે તે બધા ચહેરા કેદારમાં ભળી ગયા. હવે તે પ્રકાશમાં કેદાર જ હતો કે તે પ્રકાશ જ કેદાર હતો. તે ભેદ પારખી ન શકી. અમુક સમય પછી સ્થિતિ સામાન્ય થતા તે શાંત મને તેના પલંગ પર બેઠી હતી. તેણે ઘડિયાળમાં જોયું તો મદ્યરાતના બે વાગ્યા હતા. તેને કેદારથી વાત કરવાની ઈચ્છા થઇ હતી. કેદારના છેલ્લા શબ્દો તેને યાદ આવ્યા, ‘…. દુઃખો વધી જાય અને માર્ગ ખોવાઈ જાય તો એકપણ ક્ષણનો વિલંબ કર્યા વિના અડધી રાતે મને યાદ કરજે.’

કૌશિકીએ અધિકાર સાથે ફોન ઉઠાવ્યો અને કેદારને ફોન લગાવ્યો. કેદાર અડધી રાતે પણ કામ કરી રહ્યો હતો. કૌશિકી માટેની પીડાથી બચવા તેણે પોતાની જાતને તેના આગળના જીવનકાર્ય માટેની તૈયારીઓમાં ઝીંકી દીધી હતી. ફોનની રિંગ વાગતાં તેણે જોયું કે કૌશિકીનો ફોન છે. તે સમજી ગયો કે સમય આવી ચુક્યો છે. તેણે ફોન ઉપાડ્યો તો સામે કૌશિકી રડી રહી હતી.

‘મારે તને મળવું છે કેદાર. મને આ બધું હવે સહન નથી થતું. મને આ બધાથી બહાર નિકાળ. હવે તું જ મારો સન્યાસ છે. હું તારી શરણમાં આવું છું. મને શાંતિ આપ.’ કૌશિકી રડતા રડતા બોલી.

‘હેય, બસ. હવે રડ નહીં. બધું ઠીક થઇ ગયું. આપણા હિસાબ વળી ગયા. હવે તું તૈયાર છે. તારી જાતને સામાન્ય સ્ત્રી સમજવાનું બંધ કરી દે. એ જ તારી શાંતિનો માર્ગ છે. તું કૃષ્ણા છે, સ્ત્રી વિષ્ણુ. હવે આપણે એક છીએ.’

આ સાંભળી કૌશિકીનું રુદન કંઈક શાંત થયું એટલે કેદારે આગળ કહ્યું, ‘આપણે કાલે મળીએ. શહેરથી દૂર, નગાડા ધોધ પાસે. હવે શાંતિથી સુઈ જા. આંખો બંધ કર અને જો હું તારી પાસે જ છું.’ કેદારે પ્રેમ અને લાગણીથી ભીંજાયેલા શબ્દોમાં કહ્યું.

રડીને બેઠેલા અવાજમાં ‘હમમ…’ કહીને કૌશિકીએ ધીરેથી ફોન મુક્યો અને સુવવાના બદલે કેદારનું ધ્યાન ધરીને બેસી રહી. તેને નિંદ્રા કરતા પણ વધારે આરામ મળ્યો. તે આખી રાત ધ્યાનમાં જ રહી. છેલ્લા અનેક મહિનાઓથી તે પોતાના જે આત્માથી ભાગી રહી હતી, હવે તે એના શરણમાં આવી ચુકી હતી. તેના આત્માએ પણ અહમ, વિડંબણાઓ અને દ્વંધથી મુક્ત થયેલા તેના મનમાં સૃષ્ટિનું વિજ્ઞાન ખુલ્લું મૂકી દીધું અને તેને સમસ્ત સાથે જોડી દીધી.

વિષ્ણુનું વિષ્ણુથી મિલન:

નગાડા ધોધ શહેરથી પચીસ કિલોમીટર દૂર આવેલો એક મોટો ધોધ હતો. કૌશિકી ધોધ જ્યાંથી પડતો હતો તેના બાજુમાં જ એક મોટી શીલા પર બેસીને કેદારની રાહ જોઈ રહી હતી. આખી રાત તેણે આ સમયની રાહ જોવામાં કાઢી હોવાથી તે સમય પહેલા જ આવી ગઈ હતી. એવામાં તેણે કેદારને તેની તરફ આવતા જોયો. કૌશિકી ઉભી થઇ. તે નજીક આવ્યો અને બંને એકબીજા તરફ તડપતી નજરે જોઈ રહ્યા. કૌશિકીની આંખોમાં સમર્પણનો ભાવ હતો. તે કંઈ બોલ્યા વિના ઝડપભેર કેદાર નજીક આવી અને પોતાના બે હાથ કેદારના ગાલ પર લાવી તેનું લલાટ કેદારના લલાટ સાથે ટેકવી દીધું. તે બંધ આંખોએ આંસુ ટપકાવતી પોતાનું લલાટ અને નાક કેદારના ચહેરા પર ફેરવવા લાગી. કેદારે પણ મહિનાઓથી બાંધી રાખેલા તેના પ્રેમને ખુલ્લો મુક્યો અને તે પણ પોતાના લલાટથી નાક સુધીના ભાગને કૌશિકીના ચહેરા પર વિહવળ બનીને ફેરવવા લાગ્યો. લાંબા સમય સુધી તેઓ આંખો બંધ કરીને એકપણ શબ્દ બોલ્યા વગર આ રીતે પોતાના પ્રેમને વ્યક્ત કરતા રહ્યા. અમુક સમય બાદ તે શાંત થયા અને એકબીજાના લલાટ પર ચુંબન કર્યું. આટલા સમયમાં તેમના હોઠ વડે થયેલી આ પહેલી ક્રિયા હતી. અત્યાર સુધી તેમણે પોતાના લલાટથી નાક સુધીના ભાગ વડે જ પ્રેમ વ્યક્ત કર્યો હતો. બંનેએ એકબીજા સામે પ્રેમથી ઉભરાતી આંખે જોયું અને કૌશિકી ઉત્કંઠા સાથે બોલી ઉઠી, ‘આઈ લવ યુ સખા’. કેદારે પણ એટલી જ ઉત્કંઠાથી જવાબ આપ્યો, ‘આઈ લવ યુ સખી’. બંને એકસાથે જોશભેર એકબીજાને ભેટી પડ્યા. તે એકબીજાને ભેટવાનું દબાણ વધારતા ગયા અને આંખો બંધ કરીને જાણે ‘આઈ લવ યુ’ શબ્દનો જાપ કરતા ગયા. પૃથ્વી પરનું આ એ દુર્લભ દ્રશ્ય હતું જ્યાં એક વિષ્ણુ બીજા વિષ્ણુને મળી રહ્યો હતો અને બાજુમાં વહેતો ધોધ તેમના મિલનને પ્રાકૃતિક સંગીત પૂરું પાડી રહ્યો હતો.

બે વિષ્ણુઓનો શાસ્ત્રાર્થ:

પોતાના મિલનથી શાંત થયેલા કેદાર અને કૌશિકી ધોધના કિનારે એક શીલા પર બાજુ બાજુમાં બેઠા હતા. એવામાં કૌશિકીને તેના મનમાં એક અવાજનો ભાસ થયો, ‘તો શું વિજ્ઞાન જાણ્યું તે..?’

કૌશિકીએ બાજુમાં કેદાર સામે જોયું, પણ તે નહોતો બોલ્યો. કેદારે તેના સામે પ્રેમભર્યા સ્મિત સાથે હકારમાં માથું હલાવ્યું અને કૌશિકીને બીજો અવાજ સંભળાયો, ‘હવે આપણે મનમાં વાતો કરી શકીએ છીએ કૌશિકી.’ કૌશિકીને સુખદ આશ્ચર્ય થયું. કેદારે ફરી મનમાં કહ્યું, ‘તો કાલે રાતે શું વિજ્ઞાન જાણ્યું તેં..?’

કૌશિકીએ પણ વિશ્વાસ સાથે મનમાં જ પોતે જાણેલું વિજ્ઞાન કહ્યું,

‘માણસને દરેક વસ્તુ પર માલિકી જોઈએ છે. જયારે સૃષ્ટિનું સત્ય એ છે આપણે સૌ પદાર્થો બ્રહ્મના એક દડામાંથી છુટા પડેલા ટુકડા છીએ. યુગોથી બ્રહ્મ આ ટુકડાઓને જોડીને ફરી સંગઠિત બનવાનું કાર્ય કરી રહ્યું છે, જેથી એ દડાનું સ્વરૂપ પાછું મેળવી શકાય. અને બ્રહ્મની એજ કોશિશોના પરિણામ રૂપે આપણે મનુષ્યો નિર્માણ પામ્યા છીએ. એટલે બ્રહ્મનો એક ટુકડો બીજા ટુકડા પર પોતાની માલીકી જતાવે એ અધર્મ છે. અહીં દરેકની માલિકી દરેક પર છે. કારણ કે બધાના ભેગા થવાથી જ તો આપણું એ સહિયારું દડા સ્વરૂપ પાછું આવવાનું છે. બસ, આજ સૌથી મોટો વિરોધાભાસ છે સૃષ્ટિના સત્ય અને માનવજીવન વચ્ચે.’

‘હમ્મ… ગીતામાં કહ્યું છે ‘આ દુનિયા પરની કોઈ વસ્તુ કોઈની માલિકીની નથી. અહીં જે છે તે બધું બ્રહ્મની માલિકીનું છે.’ મતલબ, સૌ પર સૌ કોઈનો અધિકાર છે.’ કેદારે કૌશિકીની વાતને સમર્થન આપ્યું.

કૌશિકી આગળ બોલી, ‘હવે લગ્નજીવનની વાત. સંભોગ પછી પતિ-પત્નીના પ્રાણ એક બની જાય છે. તેમનો પ્રેમ તેમના એકત્વથી બનેલી સમાધિમાં ભળી જાય છે. અહીં જો પતિ-પત્નીના પ્રાણમાં તફાવત ઓછો હોય તો તે બંને પોતાની સમાધિમાં જ લીન રહી શાંતિમય જીવન વિતાવી દે છે. પણ જો પતિ પત્નીના પ્રાણમાં મોટો તફાવત હોય તો પરિસ્થિતિ બદલાઈ જાય છે. જેનો પ્રાણ ઓછો હોય તે પોતાના જીવનસાથીના આત્મામાં જ સંતૃપ્ત થઈને રહે છે. તેને હવે પ્રેમ કરતા વધુ તે એકત્વવાળી સમાધિમાં આનંદ આવે છે. પણ જે વ્યક્તિનો પ્રાણ પોતાના જીવનસાથી કરતા વધુ છે, તેના માટે તેની આ સમાધિ આખરી સંતૃપ્તતા નથી હોતી. તેને પોતાનામાં બાકી વધેલા અતૃપ્ત બ્રહ્મના કારણે બ્રહ્મના બીજા ટુકડાઓ સાથે જોડાવાનું મન થાય છે, પ્રેમ થાય છે. એ ઈચ્છા તેમાં રહેલા બ્રહ્મની જ ઈચ્છા છે જે યુગોથી પોતાના ટુકડાઓને જોડવાનું કાર્ય કરી રહ્યું છે. મતલબ, એ જ સૃષ્ટિની ગતિ છે. તે વ્યક્તિનો ઓછા પ્રાણવાળો જીવનસાથી તેને પોતાના માલિકીભાવથી અવરોધીને સૃષ્ટિની ગતિને રોકી ન શકે. તેને તો બસ પોતાના વધુ પ્રાણવાળા જીવનસાથી સાથેની સમાધિમાં લીન રહેવાનું છે અને તેના આત્મામાં જ પોતાનો મોક્ષ સુનિશ્ચિત કરવાનો છે. આ જ સૃષ્ટિનું વિજ્ઞાન કહે છે.’ કૌશિકીએ કહ્યું.

‘અને એ વધારે પ્રાણવાળા જીવનસાથીનો ધર્મ શું છે..?’ કેદારે પૂછ્યું.

‘તેને એ સમજવાનું છે કે તેની બ્રહ્મના એક ટુકડા સાથે સમાધિ લાગેલી છે. તે એની સમાધિને ભંગ કરી શકે તેમ નથી. બ્રહ્મના જે ટુકડા જોડાઈ ગયા છે તેને છુટા પાડવા એ જ સૃષ્ટિનું સૌથી મોટું પાપ છે. દરેક માણસને પોતાના શરીરમાં જેની સમાધિ લાગેલી છે તેને જાળવી રાખવાની છે.’

‘કઈ રીતે..?’ કેદારે પૂછ્યું.

‘જેમ તું અદિતિ સાથે જાળવી રાખે છે. ખાસ કરીને રાતે.’ કૌશિકીએ ત્રાંસી આંખે મજાકમાં કહ્યું.

‘ગોડ. તેં એ પણ જોઈ લીધું.’ કેદાર બનાવટી આશ્ચર્ય અને નિખાલસ હાસ્ય સાથે બોલ્યો.

‘તું રોજ મને જોતો હતો, કાલે મેં તને જોઈ લીધો.’ બંને ત્રાંસી આંખે એકબીજાને જોઈને હસ્યા અને પછી કૌશિકીએ તેની વાત આગળ વધારી.

‘વધારે પ્રાણવાળા વ્યક્તિએ પોતાના જીવનસાથીની સમાધિ એ રીતે સતત મજબૂત બનાએ રાખવાની છે કે અંતે તે જીવનસાથીનો આત્મા તેના આત્મામાં જ ભળીને એક થઇ જાય. આ સાથે તેને જેનાથી પ્રેમ થયો છે તેનાથી પણ પોતાના આત્માનું મિલન ગાઢ બનાવવાનું છે, જેથી એ ટુકડો પણ તેના સાથે પ્રેમ માર્ગે એક થઇ જાય. એક શરીરના માર્ગે સમાધિ લગાવે તો બીજો પ્રેમના માર્ગે. જીવનસાથી સાથે શરીરના માર્ગે લાગેલી સમાધિ તે માણસના અસ્તિત્વનું કેન્દ્ર હોય છે. તે તેનો આધાર હોય છે. જયારે પ્રેમી સાથે લાગેલી સમાધિ તેના પ્રેમનું કેન્દ્ર છે. તે તેનો આનંદ છે. આધાર વિના આનંદ નથી અને આનંદ વિના જીવન નથી. આધાર અને આનંદને સતત સાથે જોડી રાખવા એજ કૃષ્ણત્વ છે. એટલે વધારે પ્રાણ ધરાવતા એ વ્યક્તિઓની બ્રહ્મ પ્રત્યે બમણી જવાબદારી છે.’ કૌશિકીએ વિજ્ઞાન સમજાવ્યું.

‘પણ એ વધારે પ્રાણવાળા વ્યક્તિને બીજા ટુકડા સાથે પ્રેમસમાધિ કેવી રીતે મેળવવી..? સૃષ્ટિનું વિજ્ઞાન તેને શું કરવાનું કહે છે..?’ કેદારે પૂછ્યું.

‘શરૂઆત પ્રેમની કબૂલાતથી થાય છે. જયારે કોઈ કહે છે કે ‘હું તને પ્રેમ કરું છું’ ત્યારે અસલમાં તે સામેવાળા વ્યક્તિ સામે પોતાનો અહમ સમર્પિત કરી દે છે અને કહે છે કે હવે હું તારો છું કે તારી છું. પ્રેમના જોડાણ માટે આ પહેલી શરત છે. જ્યાં સુધી સમર્પણભાવે પ્રેમની કબૂલાત ન થાય ત્યાં સુધી પ્રેમીઓ વચ્ચે અહમ હાજર રહે છે. અને અહમ તેમનું જોડાણ નથી થવા દેતો. તે તેમને પ્રેમનો આનંદ મળવા નથી દેતો. મેં મારા અહમનું સમર્પણ તારા સામે કાલે રાતે જ કર્યું અને ત્યારે જ હું એ શાંતિ અને આનંદ મેળવી શકી. કબૂલાત થઇ ગયા પછી પ્રેમ અભિવ્યક્ત કરવાનો સૌથી શ્રેષ્ઠ માર્ગ સંગીત છે. તે બે આત્માઓનું એક લયમાં મિલન કરાવે છે. તેમાં સ્પર્શની ઈચ્છા પણ રહેતી નથી. તે તમને પ્રેમીના શરીરથી ઉપર ઉઠાવી દે છે. પણ જો સંગીત વચ્ચે ગેરહાજર છે, તો સ્વાભાવિક રીતે પ્રેમની અભિવ્યક્તિ માટે સ્પર્શ જ એકમાત્ર માર્ગ બનીને ઉપસી આવશે. અને અહીં સંભાળવાનું છે. જો સામેવાળું પાત્ર પરણિત હોય તો તેના શરીરથી કોઈ બીજાની સમાધિ લાગેલી હોય છે. એટલે તમે તેના શરીરની સીમામાં પ્રવેશી નથી શકતા.’

‘શરીરની સીમા એટલે..?’ કેદારે સ્પષ્ટીકરણ માગ્યું.

‘મનુષ્યના પહેલા પાંચ ચક્રો પ્રકૃતિના પાંચ તત્વો અને તે તત્વોએ ઉત્પન્ન કરેલી ઈન્દ્રીઓ સાથે જોડાયેલા છે. આ તત્વોનો સ્વભાવ અને ઇન્દ્રિયો જ શરીરનું સ્વરૂપ છે. પણ લલાટ આગળ આવેલું છઠું ચક્ર બુદ્ધિ સાથે જોડાયેલું છે જે આ પાંચે તત્વો અને ઈન્દ્રિયોનું નિયમન કરે છે. એટલે બુદ્ધિ ઇન્દ્રિયો અને શરીરથી ઉપર છે, જે મનુષ્યના લલાટથી નાક સુધીના ભાગમાં અભિવ્યક્ત થાય છે. એટલે પરણિત પ્રેમી સામે પ્રેમની અભિવ્યક્તિ લલાટથી નાક સુધીના ભાગમાં જ કેન્દ્રિત હોવી જોઈએ. નાકથી નીચેના ભાગે પાંચમા ચક્રની ઉર્જા શરુ થાય છે જે ઇન્દ્રિયો અને શરીરની શરૂઆત છે. એટલે હોઠ વડે હોઠને સ્પર્શ કરવાથી પ્રેમ શરીરના સ્વભાવ અને ઇન્દ્રિયોની ઝપેટમાં આવી જાય છે. પ્રેમીઓ અને પ્રેમ શારીરિક આવેગમાં એવા ફસાતા જાય છે કે એક સમયે સંભોગ પર જઈને જ અટકે છે.’

‘અને સંભોગથી શું થાય છે..?’ કેદારે પૂછ્યું.

‘તેમનો પ્રાણ એકબીજામાં ભળી જાય છે અને તેમના વચ્ચેનો પ્રેમ સમાધિમાં ફેરવાઈ જાય છે. આમ, એકસાથે સૃષ્ટિના બે મોટા અપરાધ થાય છે. એક તો પ્રેમ નષ્ટ થઇ જાય છે, જે બ્રહ્મના ટુકડાઓને જોડવાનું મુખ્ય સાધન છે. અને બીજું, લગ્ન બહાર બીજી વ્યક્તિથી શરીરના માર્ગે લાગેલી સમાધિ શરીરમાં પહેલાથી હાજર જીવનસાથીની સમાધિને ભંગ કરે છે. કોઈ બે ટુકડાઓ વચ્ચે થયેલ સમાધિ કે જોડાણને ભંગ કરવું એ સૃષ્ટિમાં સૌથી મોટો અપરાધ છે. પરણિત વ્યક્તિના શરીરની સીમામાં પ્રવેશ કરતા જ તે શરીરમાં લાગેલી અન્ય વ્યક્તિની સમાધિમાં ખલેલ પહોંચવા લાગે છે. ત્યાંથી જ સૃષ્ટિના વિજ્ઞાન મુજબ અપરાધની શરૂઆત થઇ જાય છે.’

‘ઓછા પ્રાણવાળો વ્યક્તિ પોતાના જીવનસાથીની દેખાદેખીમાં કે બદલાની ભાવનામાં લગ્ન બહાર સંભોગ કરે તો..?’ કેદાર બોલ્યો.

‘તો એ પણ પોતાની અને જીવનસાથીની સમાધિ તોડે છે, એટલે દોષી છે. સૃષ્ટિના વિજ્ઞાન અનુસાર સ્ત્રી-પુરુષના સબંધો જાળવવાનું વિજ્ઞાન બહુ સીધું અને સ્પષ્ટ છે. તે આ ત્રણ સિદ્ધાંતોમાં આવી જાય છે.

એક, પ્રેમ વ્યક્ત કરવો એ પાપ નથી. તે સૃષ્ટિનો શ્વાસ છે. દરેકને તે શ્વાસ લેવાનો અધિકાર છે.

બીજું, કોઈની સમાધિ તોડવી એ સૌથી મોટું પાપ છે. વિજ્ઞાન તેની સજા આપે છે. પોતાની સમાધિ પર દરેકનો અધિકાર છે. પણ કોઈના આત્મા પર કોઈની માલિકી નથી.

અને આ જ ત્રીજો સિદ્ધાંત છે. અહીં કોઈ કોઈનું માલિક નથી. આપણે બધા ટુકડાઓ બસ પ્રેમ અને સમાધિના ‘અધિકાર’ થી એકબીજા સાથે જોડાયેલા છીએ.’

‘પરફેક્ટ કૌશિકી. વેરી ગુડ.’ કેદારના શબ્દોથી કૌશિકીના ચહેરા પર આત્મવિશ્વાસભર્યું સ્મિત ફેલાયું. કેદાર આગળ બોલ્યો, ‘જો લગ્ન બહાર થયેલો પ્રેમ કોઈ અપરણિત વ્યક્તિથી હોય તો વિજ્ઞાન કેટલું બદલાશે..?’

‘ફક્ત એક વાતે. આ કિસ્સામાં માણસ પોતાના અપરણિત પ્રેમીના હોઠને સ્પર્શ કરતુ હળવું ચુંબન કરી શકે છે, જેવું ઘણા માતા પિતા તેમના સંતાનોને કરે છે. કારણ કે દરેક મનુષ્યનું શરીર અમુક માત્રામાં પુરુષ પ્રકૃતિથી અને અમુક માત્રામાં સ્ત્રી પ્રકૃતિથી બનેલું છે. બુદ્ધિ ધરાવતું છઠું ચક્ર શરીરની કોઈ એક જ પ્રકૃતિ આપે છે જયારે બીજી પ્રકૃતિ નીચે રહેલું પાંચમું ચક્ર આપે છે, જે હોઠમાં અભિવ્યક્ત થાય છે. પરણેલા વ્યક્તિમાં તેના જીવનસાથીની સમાધિના કારણે આ પ્રકૃતિઓ સંતોષાયેલી હોય છે. એટલે તેનો વધેલો પ્રાણ તે વ્યક્તિ પુરુષ હોય તો પુરુષ પકૃતિ અને સ્ત્રી હોય તો સ્ત્રી પકૃતિ રૂપે તેના લલાટમાં અભિવ્યક્ત થાય છે. એટલે પરણિત વ્યક્તિને હોઠથી હોઠના સ્પર્શની કોઈ જરૂર નથી. પણ અપરણિત વ્યક્તિના શરીરમાં કોઈ જોડાયેલું ન હોવાથી તેમાં બંને પ્રકૃતિઓ અતૃપ્ત હોય છે. આથી તે વ્યક્તિના આત્માને શરીરની સીમાથી બહાર લાવવા તેના હોઠ પર અભિવ્યક્ત થતી પાંચમા ચક્રની પ્રકૃતિ સંતોષી લેવી જરૂરી છે, પછી જ તેનો આત્મા તેની મૂળ પ્રકૃતિ સાથે છઠ્ઠા ચક્ર પર કેન્દ્રિત થાય છે. આ કાર્ય પ્રેમ આપતા એક હળવા ચુંબન વડે હંમેશા માટે થઇ જાય છે. એટલે જો બીજીવાર ચુંબન કરવાની ઈચ્છા થાય તો સમજવું કે તે વાસના છે. પ્રેમ આપવા માટે થતો સ્પર્શ જ પ્રેમ છે, જે સ્પર્શ સામેના શરીરમાંથી કંઈક મેળવવા માટે થાય તે વાસના છે.’

‘રાઈટ. છેલ્લો સવાલ. જો છઠા ચક્ર સિવાય ક્યાંય સ્પર્શ ન થઇ શકતો હોય તો ભેટી કેવી રીતે શકાય..?’ કેદારે આખરી પરીક્ષા કરી.

કૌશિકી માટે આ સવાલ ટ્રિકી રહ્યો. તે અસમંજસમાં પડી. ‘એ અલગ વસ્તુ છે. સામાન્ય વ્યવહારમાં પણ સ્ત્રી પુરુષ ભેટતા હોય છે. પણ એનું વિજ્ઞાન સમજાવી નથી શકતી.’ કૌશિકી બોલી.

કેદારે તેની અસમંજસ દૂર કરવા જવાબ આપ્યો, ‘જયારે પ્રેમ શરીરની પ્રકૃતિઓ અને ઇન્દ્રિયોથી ઉપર ઉઠી જાય ત્યારે શરીર ફક્ત એક મૂર્તિ બની જાય છે. જેમ મંદિરનો પૂજારી ઈશ્વરની મૂર્તિને પૂજતી વખતે મૂર્તિને નથી જોતો પણ ઈશ્વરને જુએ છે, તેમ પ્રેમી પોતાનો ઇન્દ્રિયાતીત પ્રેમ વ્યક્ત કરતી વખતે નથી જાણતો કે પ્રેમીનું શરીર શું છે, તે બસ સામે પોતાનો પ્રેમ જુએ છે, પોતાનો ઈશ્વર જુએ છે. એટલે સખી, જો કોઈ દિવસ મને તારા સ્તન દેખાઈ ગયા તો હું આંખો બંધ નહિ કરી દઉં, જો મને તારું નગ્ન શરીર દેખાઈ ગયું તો હું ‘રામ રામ’ બોલીને આંખો નહિ ફેરવી લઉ. કારણ કે તે મારા માટે કોઈ સ્તન કે શરીર નથી, તે મારા માટે તું જ છે. હું તારી પાસે આવીશ અને તને કપડા પહેરાવી આ રીતે જ તારા લલાટ સાથે મારુ લલાટ ટેકવીશ.’

‘જેમ ક્યારેક કૃષ્ણએ દ્રૌપદી સાથે કર્યું હતું.’ કૌશિકી બોલી.

‘હા, ત્યારે જયારે એ સભાના અડધા માણસો તેને નગ્ન જોવા આતુર હતા અને અડધા આંખો મીંચીને બેઠા હતા. પ્રેમ જયારે ઇન્દ્રિઓની સીમા પાર કરી દે છે ત્યારે શરીર શરીર વચ્ચેનો ભેદ નથી રહેતો. તો શરીરના અંગો વચ્ચેના ફર્કની વાત જ ક્યાં છે. આપણે વિદેહી-દુર્ગાદાસથી લઈને તે અભિનેતા-અભિનેત્રી અને કેદાર-કૌશિકી રૂપે કેટલા શરીર બદલ્યા છે, પણ આપણો એ ઇન્દ્રિયાતીત પ્રેમ એમનો એમ હાજર રહ્યો છે. આ જ સત્ય છે. તું મારા માટે મૂર્તિ છે, હું તારા માટે એક મૂર્તિ છું.’

કેદારની વાત સાંભળીને કૌશિકી પ્રેમથી ઉભરાતી આંખે તેને એકધારી જોઈ રહી. તેણે શાંતિથી પોતાનું માથું કેદારના ખભા પર ટેકવી દીધું. કેદાર પોતાનું માથું કૌશિકીના માથા તરફ થોડું ઝુકાવીને શાંતિથી બોલ્યો,

‘હવે તું તૈયાર છે… ‘કૃષ્ણા’. તને અંદાજ આવ્યો કે તારામાં કેટલી શક્તિ દબાયેલી હતી..?’ કેદારને સાંભળતા સાંભળતા કૌશિકીએ સામે વહી રહેલા ધોધ સામે જોયું અને ધીરેથી હકારમાં માથું હલાવ્યું. થોડીવાર પછી કેદારે થોડા ગંભીર અવાજે કૌશિકીના મનમાં આ શબ્દો છોડ્યા,

‘મારુ અહીંનું કામ પૂરું થયું સખી. હવે મારો અહીંથી જવાનો સમય આવી ગયો.’

આ શબ્દો તેના મનમાં આવતાં જ કૌશિકીના હૃદયમાં ફાળ પડી. તેણે આઘાત સાથે કેદાર સામે જોયું અને મનમાં જ બોલી, ‘ક્યાં જવાનો સમય આવી ગયો..?’ તેના ચહેરાનો રંગ ઉડી ગયો હતો.

‘એ જ રંગમંચની દુનિયામાં જ્યાં આપણે ગઈ વખતે મળ્યા હતા. કેટલાક કામ અધૂરા છે ત્યાં.’ કેદારે જવાબ આપ્યો.

‘ત્યાં બીજી કોઈ કૌશિકી મળી ગઈ તો..?’ કૌશિકીએ વ્યાકુળતાથી કહ્યું.

‘તું જાણે છે એ હવે શક્ય નથી. તું મારા પ્રેમનું કેન્દ્ર છે. મારા મહારાસનું કેન્દ્ર. હું હવે જેને પણ પ્રેમ આપીશ તે તારા પ્રત્યેના પ્રેમમાંથી જ આપીશ. અદિતિ તારી આભારી રહેશે. તારો પ્રેમ અમારી સમાધિમાંથી નીરસતા ખતમ કરી પ્રેમની એક હળવી ચેતના ઉભી કરી દેશે. કદાચ અદિતિએ આ માટે જ તને મારાથી મળાવી હતી.’

કૌશિકી કેદારના શબ્દો સહન ન કરી શકી. તેનું મૌન સીધું તેના આંસુઓથી તૂટ્યું અને તે રડવા લાગી. તેણે રડતા અવાજે પહેલીવાર હોઠોથી શબ્દો કાઢ્યા, ‘મારા મહારાસનું કેન્દ્ર તું છે સખા. હું આજે જ એ સમજી છું અને તું મને છોડીને જવાની વાત કરે છે.’

‘આપણે હવે અલગ થઇ શકીએ એમ નથી કૃષ્ણા. આપણે એક છીએ. આપણે દુનિયા સામે પણ કૃષ્ણ-દ્રૌપદીની જેમ જ સખા-સખી તરીકે રહીશું. હું તને મળવા આવતો રહીશ, ફોન કરતો રહીશ અને તું પણ આવજે. હવે હું અહીંયા છું.’ કેદારે કૌશિકીના લલાટને આંગળી અડાડીને કહ્યું. ‘તું જયારે પણ આંખો બંધ કરીશ મને મેળવીશ. મારા પ્રેમને રાકેશ તરફ વહેવડાવજે સખી. તેને પ્રેમ અને લીલાઓથી તારા પ્રાણમાં સાચવી રાખજે. આપણે આ દુનિયા પર કોઈ મઠો નથી સ્થાપવાના, ના કોઈ સંસ્થાઓ, સંઘો કે કોમ્યુનો સ્થાપવાના છે. આપણે બસ એક જીવન જીવીને જવાનું છે. સૃષ્ટિના વિજ્ઞાનને તેની છેલ્લી સીમાઓ સુધી અનુસરતું એક સત્યવાદી જીવન. એ જ આવનારા અનેક યુગો સુધી માનવજાતિનું માર્ગદર્શન કરશે. તે આવનારા સતયુગનો પાયો બનશે. એ સતયુગ જ્યાં માનવજીવન ફક્ત સૃષ્ટિના વિજ્ઞાનને અનુસરતું હશે. જ્યાં ફક્ત સત્યનું રાજ હશે. જ્યાં પ્રેમનું દમન નહિ હોય. જયારે પ્રેમ વહેવા લાગશે ત્યારે માનવની બધું પોતાના કબ્જામાં કરી લેવાની ભૌતિકતા, એકબીજાથી આગળ નીકળી જવાની હરીફાઈ, એકબીજા પર રાજ કરવાની મહત્વાકાંક્ષાઓ, પ્રકૃતિ અને સ્ત્રીનું શોષણ, બળાત્કારો, વ્યાભિચારો, તણાવ, ગરીબી, બેકારી, ધર્મયુધ્ધો અને વિશ્વયુધ્ધો જેવા બધા દુષણો નષ્ટ થઇ જશે. આત્મસાક્ષાત્કારો કોરા જ્ઞાનના ભાષણો આપવા માટે નથી. એ તો બસ એ સત્ય સમજવા માટે છે કે જે એક દડામાંથી આપણે બધા આવ્યા છીએ તેમાં ફરી મળી જવા માટેનો એક જ માર્ગ છે, પ્રેમ. ફક્ત પ્રેમ. જગતનું બધું આધ્યાત્મ માનવને બસ આ સમજાવવા માટે છે. જ્યાં ગીતા અને ઉપનિષદો પુરા થાય છે ત્યાં જ મહારાસ શરુ થાય છે. મહારાસમાં ઉજવાતો પુરુષ પ્રકૃતિનો સનાતન પ્રેમ જ સતયુગ છે.’

કૌશિકી શાંત મને કેદારને સાંભળી રહી. આ તેના જીવનની સૌથી આનંદિત અને શાંતિ આપનારી ક્ષણો હતી. તે દબેલા અવાજે શાંતિથી બોલી, ‘કોઈ ખાસ સલાહ કૃષ્ણાને..?’

‘હમ્મ… કેટલીક. કૃષ્ણા સ્થિતિના કારણે નાનો-મોટો પ્રાણ ધરાવતા અનેક પુરુષો હવે તારાથી આકર્ષાશે. તેમની હરકતોને અજાણતા પણ પોષણ ન આપતી. નહીંતર એ તારા માટે મુસીબત બની જશે. તેમના આકર્ષણને હંમેશા દૂરથી સમ્માન આપી આગળ નીકળી જજે. રાકેશને તેની ક્ષમતા પ્રમાણે સત્ય કહેજે. તે પુરુષપ્રધાન સમાજનો પ્રતિનિધિ છે. તેની પુરુષપ્રધાનતા જતા વાર લાગશે. આમ પણ કૃષ્ણત્વ પ્રગટ્યા પછી એક વણલખાયેલો નિયમ છે, ‘એ દરેક માણસ જેને આત્મસાક્ષાત્કાર નથી થયો તેને હંમેશા થોડા સંદેહથી જોવો’. કારણ કે તેને ચલાવનારો ડ્રાઇવિંગ ફોર્સ સત્ય નથી. તેનો ડ્રાઇવિંગ ફોર્સ તેનો અહમ છે. તે પોતાના અહમને બચાવવા ગમે ત્યારે ગમે તે કરી બેસશે.’

કૌશિકી કેદારને ગંભીરતાથી એકધારી નજરે સાંભળી રહી હતી.

‘સદીઓ પછી કોઈ સ્ત્રી તારી સ્થિતિએ આવે છે કૃષ્ણા. બ્રહ્મ તને કહેશે કે તારે શું કરવાનું છે. પણ જો ક્યારેય ગૂંચવાઈ જાય તો એ વિચારજે કે પોતાના સંતાનો માટે તું કેવી દુનિયા છોડી જવા માંગે છે..? આ વિચાર તને માર્ગદર્શન આપશે. જ્યાં સુધી હું જાણું છું તારે સ્ત્રીને પુરુષની ગુલામીમાંથી મુક્ત કરવાની છે અને તેને સમગ્ર સૃષ્ટિની અડધી ભાગીદાર બનાવવાની છે. તારે ભવિષ્યમાં આવનારી કૃષ્ણાઓ માટે દુનિયાને તૈયાર કરવાની છે. અને એ દરેક કાર્યમાં હું તારી સાથે છું.’ કેદારે પ્રેમ અને સમ્માન ભરી નજરે કૌશિકી સામે જોઈને કહ્યું. બંને એક ક્ષણ માટે મૌન રહીને એકબીજા સામે પ્રેમથી જોઈ રહ્યા. કૌશિકીએ હકારમાં માથું હલાવી તેને કેદારના ખભા પર ઢાળી દીધું. કેદાર પણ તેનું માથું કૌશિકીના માથા પર ટેકવીને મૌન થઇ ગયો. બંને થોડો સમય એજ રીતે મૌન બનીને સામે વહેતા ધોધને જોઈ રહ્યા. થોડીવાર થઇ એટલે કેદારે પોતાના મોબાઈલમાં હિન્દી ફિલ્મોના પ્રેમગીત શરુ કર્યા અને તે એ ગીતો સાથે ગાવા લાગ્યો. કૌશિકી આનંદિત થઇ. તે પણ સામે છેડે ગાવા લાગી. કલાકો સુધી બંને ત્યાં બેઠા બેઠા પ્રેમના નૈસર્ગીક હાવભાવ અને સંગીતના લય સાથે ગીતો ગાતા રહ્યા. તેમને શાંત થવાનું મન જ નહોતું થતું. તેમનો આત્મા તે સંગીતથી એક લયમાં આવીને વધુને વધુ એકત્વ મેળવી રહ્યો હતો. આ તેમનો મહારાસ હતો, જેમાં સ્પર્શ નહિવત હતો અને સંગીત અને અભિનય પ્રેમની મુખ્યધારા હતા. આ તેમનું છેલ્લું એકાંત મિલન હતું. આ બિલકુલ એવું જ મિલન હતું જેવું કૃષ્ણના મથુરા છોડવાના આગલા દિવસે રાધા અને કૃષ્ણ વચ્ચે થયુ હતું.

સાંજે બંને પોતાના ઘરે પહોંચ્યા. કૌશિકી પલંગ પર સુતા સુતા છાપું વાંચી રહેલા રાકેશ પાસે ગઈ અને પ્રેમથી તેને ચુંબન કર્યું. આજે તેના ચુંબનમાં કામુકતા ઓછી અને પ્રેમ વધારે હતો. તેણે રાકેશના નાકથી નાક અને લલાટથી પોતાનું લલાટ લગાવ્યું અને પછી તેને છાતી સરસો લગાવી પ્રેમ કરવા લાગી. રાકેશ પણ પ્રેમથી તેના તાબે થયો. સામે કેદાર પણ પોતાના બેડરૂમના બાથરૂમમાં નાહી રહેલી અદિતિ પાસે પહોંચ્યો. ફુવારા નીચે નાહી રહેલી અદિતિને તેણે પાછળથી આવીને આલિંગન કર્યું. અદિતિ વિહવળ બની. બંનેએ પોતાના મસ્તક એકબીજાને ટેકવી દીધા અને હોઠ પર હળવું ચુંબન કર્યું. કેદારે તેના શરીરને ટુવાલથી લુછ્યું અને તેને ટુવાલ વીંટાળીને પલંગ પર લાવ્યો. બંને એકબીજાને વીંટળાઈને પ્રેમ કરવા લાગ્યા. કેટલાક સમય પછી જયારે બંને યુગલો વચ્ચે પ્રેમક્રિયા પૂર્ણ થઇ ત્યારે રાકેશ કૌશિકીને આલિંગન આપીને તેની બાથમાં સુઈ ગયો હતો અને કૌશિકીનો એક હાથ રાકેશના પાછળથી આગળ તેના ખભા પર આવેલો હતો. બીજી બાજુ અદિતિ પણ કેદારને આ રીતે જ આલિંગન આપીને સુઈ ગઈ હતી. પોતાના જીવનસાથીને પોતાની બાથમાં સમાધિ આપીને સુતેલા કેદાર અને કૌશિકી બંધ આંખે એકબીજાના ધ્યાનમાં લીન હતા. તેમના આત્માઓની એકબીજાથી પ્રેમસમાધિ લાગેલી હતી. આ રીતે બ્રહ્મના ચાર મોટા ટુકડાઓ એકબીજા સાથે જોડાઈને સમાધિના આનંદમાં સ્થિત હતા. આ તેમના એ આખરી એકત્વની શરૂઆત હતી જે તેમને બ્રહ્મનો એક દડો બનાવીને સમગ્ર સૃષ્ટિમાં એકસાથે ધબકતો કરી દેવાની હતી.

અઠવાડિયા પછી કેદાર અદિતિ અને પોતાના સંતાન સાથે શહેર છોડીને રંગમંચની દુનિયામાં જઈ રહ્યો હતો. કૌશિકી તેમને પોતાની ગાડીમાં એરપોર્ટ મુકવા આવી. એરપોર્ટથી છેલ્લી વિદાય લેતી વખતે કેદારે કૌશિકીના ચહેરા પર એ શાંતિ અને જાગૃકતા જોઈ લીધી જે હવે ક્યારેય જવાની નહોતી. તેણે કૌશિકીને કહ્યું, ‘મેં જે કહ્યું હતું તે ન ભૂલતી. દુનિયા ચાહે મને ગમે તે રીતે બોલાવે, તારા માટે હું તારો પ્રેમી છું. એક ગુલામ જે તારી પુકાર સાંભળતા બધું છોડીને ચાલ્યો આવશે.’ કૌશિકીએ ભાવુક બનીને માથું હલાવ્યું અને પ્રેમની ઉત્કંઠા સાથે જવાબ આપ્યો, ‘હું તને કહી નથી શકી તે આજે કહું છું. ક્યારેય, ક્યારેય મારી જરૂર પડે તો મને ફોન કરી દેજે. તું મારો આનંદ છે અને જ્યાં સુધી આ શરીરમાં પ્રાણ છે હું મારા આનંદ પર આંચ નહિ આવવા દઉં.’ કૌશિકીના શબ્દોએ કેદારને ભાવુક બનાવ્યો. બંનેની આંખો ભરાઈ આવી. તેમણે આંખો બંધ કરી એકબીજા સાથે પોતાનું લલાટ ટેકવી દીધું. આખરે, હથેળીથી કૌશિકીના ગાલને સ્પર્શ કરીને કેદાર પોતાના સંતાનને લઇ ત્યાંથી આગળ નીકળી ગયો. તેના પછી અદિતિ કૌશિકીને ભેટી. બંનેની આંખો ભીની હતી. અદિતિએ કહ્યું, ‘મારા માટે પોતાનો ખ્યાલ રાખજે.’

‘હમ્મ.. તું મારા માટે તમારા બંનેનો ખ્યાલ રાખજે.’ રડમસ થયેલા શબ્દો સાથે કૌશિકી બોલી.

કેદાર પોતાના સંતાન સાથે દૂર ઉભો ઉભો તે બંનેને જોતો રહ્યો અને મનમાં આશા કરતો રહ્યો, ‘કાશ! સમગ્ર માનવગજતમાં આ બે કેન્દ્રો વચ્ચે આવો જ પ્રેમ અને સમ્માન સ્થપાઈ જાય.’

તો, આ રીતે કેદારે રંગમંચની દુનિયામાં અને કૌશિકીએ પોતાના સ્થાને ધર્મસંસ્થાપનના એ કાર્યોની શરૂઆત કરી જેના માટે નિયતિએ તેમને તૈયાર કર્યાં હતા.