આત્માનુભવ અને આધ્યાત્મ

મારો જન્મ છાપી પાસે તેનીવાડા નામના એક ગામમાં થયો હતો જ્યાં મારી માતા શિક્ષક અને પિતા ઈજનેર હતા. મને ભણવામાં હોંશિયાર જાણીને પિતાને ઈચ્છા થઇ આવી કે મને શહેરમાં શિક્ષણ આપવું. નાના પગારો અને આર્થિક સંકટના સમયમાં પણ તેમણે ગમે તેમ કરીને પાલનપુરમાં એક ઘર બનાવી દીધું અને ત્રીજા ધોરણથી ત્યાંની સ્વસ્તિક સ્કૂલમાં મારુ એડમિશન કરાવી દીધું. ધ્યેય એક જ હતું – મને ડોક્ટર બનાવવો. શહેરમાં પણ હું શાળાના મોખરાના ત્રણ વિદ્યાર્થીઓમાં રહેતો. પરંતુ, સાતમા ધોરણમાં એક એવી સામાન્ય ઘટના બની જેણે મારા જીવનને એક અસામાન્ય વળાંક આપ્યો.

            સ્કૂલથી છૂટીને એકદિવસ મારી નજર અમારી સ્કૂલ-બસની બારી બહાર પડી. ત્યાં ફાટેલા ગંદા કપડાં પહેરેલી એક ગરીબ સ્ત્રી બાજુમાં બેઠેલા તેના રડતા બાળકને એક અડધી સડેલી કેરી ખવડાવી રહી હતી. એવું નહોતું કે તે દિવસ પહેલા મેં કોઈ ગરીબ નહોતા જોયા કે તે દિવસ પછી નથી જોયા, પણ સડેલી કેરી ખાતા એ અર્ધનગ્ન બાળકની છબી મારા મનમાંથી ક્યારેય ભૂંસાઈ નથી. તે દિવસથી મારા શિક્ષણનું ધ્યેય એ હતું કે હું ભણી-ગણીને દેશની ગરીબી દૂર કરીશ અને ભારતને સમૃદ્ધ બનાવીશ. દસમા ધોરણમાં મારે મેરીટમાં સત્તાણુ ટકા આવ્યા અને હું તે બાબતે શાળામાં પ્રથમ હતો. અમે બધા ટોપના રેંકરો વિદ્યામંદિર નામની એક બીજી શાળામાં દાખલ થયા જે સમગ્ર ઉત્તર ગુજરાતમાં તેના અગિયાર-બાર સાયન્સના શિક્ષણ માટે પ્રખ્યાત હતી. એ શાળામાં એડમિશન લેનારા 197 વિદ્યાર્થીઓનું લિસ્ટ બન્યું તો હું એમાં છઠ્ઠો હતો. શાળામાંથી દર વર્ષે પચાસથી સાહીઠ વિધાર્થી મેડીકલમાં પ્રવેશ મેળવતા અને આ આંકડાને સતત વધારતા રહેવું એ શાળાનું એક લક્ષ્ય હતું. પણ એ વાતાવરણે મારા મનમાં એ મૂળ શિક્ષણ પદ્ધતિ પ્રત્યે જ બગાવત ઉભી કરી દીધી. મને હવે વિશ્વની બીજી સમસ્યાઓ પણ દેખાવા લાગી હતી અને એમાંની એકેયનું સમાધાન આ ડોક્ટર બનવાની રેસમાં નહોતું દેખાતું. હું વિજ્ઞાનના તમામ વિષયોમાં અભ્યાસક્રમથી આગળ ઊંડા ઉતરીને દુનિયા શું છે અને શાના માટે છે તેના જવાબો શોધતો રહેતો. પણ એ પુસ્તકો ગોખીને પરીક્ષામાં ટકા લાવવા પ્રત્યેનો મારો રસ ખતમ થઇ ચુક્યો હતો. પરિણામે મારા માર્ક્સ પત્તાના મહેલની જેમ તૂટવા લાગ્યા અને બોર્ડની પરીક્ષા નજીક આવતાં જ હું ડિપ્રેશનમાં જતો રહ્યો. દોડ મહિના સુધી કંઈ વાંચ્યું નહિ અને અર્ધજાગ્રત અવસ્થામાં પરીક્ષા આપી. એંશી ટકા આવ્યા અને સદનસીબે ડેન્ટલ કોલેજમાં એડમિશન મળી ગયું. આ રીતે પિતાજીનું મને ડોક્ટર બનાવવાનું સ્વપ્ન કંઈક અંશે જીવિત રહી ગયું. ડેન્ટિસ્ટ્રીમાં જવાનું આજ એક કારણ હતું. બાકી હજી હું એક એવો માણસ હતો જેનું લક્ષ્ય ખોવાઈ ચૂક્યું હતું અને જે શ્વાસ લેવા પાછળના કોઈ નિશ્ચિત કારણની શોધમાં હતો.

            કોલેજમાં જયારે પહેલા વર્ષની પરીક્ષા આવી તો ખબર પડી કે પરીક્ષા સમયે ડિપ્રેશનમાં જતા રહેવાના ડિસઓર્ડરનો હું શિકાર બની ચુક્યો છું. ચાહે ગમે તેટલું જાણતો હોય પણ પરીક્ષાના દિવસે મારુ મન સુન્ન થઇ જતું. હું પેપરની આગલી રાતે વાંચ્યા વગર ઉંગી જતો કારણ કે મારુ મન એ ડિપ્રેશનને સહન નહોતું કરી શકતું. પહેલા બંને વર્ષમાં હું ફેલ હતો. હવે મને લાગી રહ્યું હતું કે હું ગ્રેજ્યુએશન પૂરું નહિ કરી શકું. એક લવ-સ્ટોરી જે સ્કૂલ સમયથી ચાલી રહી હતી તે હવે પુરી થઇ રહી હતી. કારણ કે તે એમબીબીએસમાં હતી અને તેનું ધ્યાન આગળ એમડી અને એમએસ બનવાની મુખ્ય ધારામાં હતું, જયારે મને એ મુખ્યધારા હજી એક કાદવ સમાન લાગતી હતી જ્યાં જો મેં એક પગ મુક્યો તો આજીવન બહાર નહિ નીકળી શકું. ચારેબાજુથી ડિઝાસ્ટર બની ચૂકેલા આ જીવનથી શાંતિ મેળવવા મને અમિતાભ બચ્ચનની જૂની ફિલ્મોનો સહારો મળ્યો. હું મારો મોટાભાગનો સમય દીવાર, ત્રિશુલ, જંજીર, કાલા પથ્થર આ બધી ફિલ્મો વારંવાર જોવામાં વિતાવતો. એ ફિલ્મોએ મને પરિસ્થિતિઓથી લડતા રહેવાની હિંમત તો આપી જ પણ સાથે સાથે મારામાં અભિનય અને ફિલ્મ સ્ક્રિપટિંગની ક્ષમતા પણ ઉભી કરી. કોલેજમાં ફિલ્મસ્ટારો પાછળ યુવાનોની ઘેલછા જોઈને ફિલ્મો મને એક શક્તિશાળી માધ્યમ લાગેલી જ્યાંથી એક વિચાર છોડવામાં આવતો તો તે આખા સમાજના માનસ પર ઊંડી છાપ છોડતો. દેશની સમસ્યાઓ અને તેમના ઉપાયો વિષે અત્યાર સુધી મેં જે મંથન કર્યું હતું તેને હવે હું ફિલ્મી પટકથાઓમાં ઉતારવા લાગ્યો. એનાથી મૂળ ફાયદો એ થયો કે પરીક્ષાનો ડર જતો રહ્યો. હવે કોલેજના ત્રીજા વર્ષમાં હું ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં પચ્ચીસમા નંબરે હતો.

            પરંતુ, ફિલ્મ પટકથાઓ લઈને જયારે હું મુંબઈના કેટલાક નામાંકિત પ્રોડ્યૂસરો અને ઉદ્યોગગૃહોને મળ્યો તો તેમણે કહ્યું, ‘તમે જે લઈને આવ્યા છો તે સમયથી ઘણું આગળ છે. ભારતનો દર્શક હજી આવી ફિલ્મો માટે તૈયાર નથી. આ બધું હોલીવુડમાં જ ચાલે.’ છતાં મેં એમને મનાવવાના પ્રયાસો સતત ચાલુ રાખ્યા. મારી એક પટકથામાં એક નિર્માણગૃહે રસ બતાવ્યો પણ આર્થિક અને રચનાત્મક કારણોથી વાત આગળ ના વધી. ઇન્ટર્નશિપ વખતે આવું બીજીવાર થયું. આ વખતે તો કલાકારોની પસંદગી થયા પછી આર્થિક કારણોસર વાત પડતી મુકવી પડી. તે દિવસે મને નિરાશામાં બેઠેલો જોઈ મુંબઈમાં રહેતો મારો કઝીન મને વોટર કિંગડમમાં ફરવા લઇ ગયો. ત્યાંથી અમે બાજુમાં આવેલો બૌદ્ધ પેગોડો જોવા ગયા. ત્યાં મારી નજર બુદ્ધની એક મૂર્તિ પર પડી જ્યાં ધ્યાનમાં બેઠેલા બુદ્ધ અત્યંત શાંત મુદ્રામાં દેખાતા હતા. એ ક્ષણ આધ્યાત્મિક દુનિયા સાથે મારી પહેલી મુલાકાત હતી. બુદ્ધની પ્રતિમા જોઈને છેલ્લા આઠ વર્ષની સતત નિષ્ફળતાઓથી થાકેલા મારા મનને અત્યંત શાંતિનો અનુભવ થયો. મને લાગ્યું કે કોઈક તો એવી દુનિયા છે આ બંધ આંખો પાછળ જેના સુધી હજી મારી પહોંચ નથી થઇ. આ વિષય મારાથી અજાણ્યો રહી ગયો છે. જયારે મારે તો જાણવું જ છ દુનિયાનું સંપૂર્ણ સત્ય જે મને આ દુનિયાની તકલીફોને દૂર કરવાનો માર્ગ સૂચવે.

            કોલેજ પાછો આવીને મેં બુદ્ધના પુસ્તકો ખરીદીને વાંચ્યા. ગીતા પણ વાંચી. એવામાં એક રાતે એક ફિલ્મ મારા જોવામાં આવી – ‘સેવન યર્સ ઈન તિબેટ’. ફિલ્મમાં ૧૯૫૦ આસપાસ ચીને તિબેટ પર આક્રમણ કરીને ક્રૂરતા વર્તાવી તે સમયનું ચિત્રણ હતું. ફિલ્મમાં બતાવવામાં આવ્યું હતું કે કેવી રીતે એ દસ લાખ તિબેટીઅન સાધુઓને મારી નાખવામાં આવ્યા જેમના જીવનનું એક જ કાર્ય હતું- બુદ્ધના માર્ગે સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરવો. તિબેટનું આધ્યાત્મિક જીવન દુનિયા પરનો એક શ્રેષ્ઠ પ્રયોગ હતો જેને અત્યંત બર્બરતાથી નષ્ટ કરી દેવામાં આવ્યો. જેવી તે ફિલ્મ પુરી થઇ તેવું મારામાં એટલું રુદન ભરાઈ ગયું કે હું દોડતો દોડતો હોસ્ટેલના ટેરેસ પર જતો રહ્યો અને ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડવા લાગ્યો. તિબેટીઅનો પર થયેલો એ અત્યાચાર હું સ્વીકારી નહોતો શકતો. એ રાતે મારા મનમાંથી એ છેલ્લો અહમ પણ નષ્ટ થઇ ગયો કે ‘મેં આ દુનિયાની સમસ્યાઓ દૂર કરવા જીવન વિતાવ્યું છે અને અનેક ત્યાગ કર્યા છે. એટલે હું સાચો છું અને એકદિવસ મને તેનું ફળ મળશે.’ પણ હવે મેં જાણ્યું કે જેમણે આખા જીવન આ કાર્ય માટે વિતાવ્યા હતા અને ક્યારેય કોઈનું અહિત નહોતું કર્યું એવા દસ લાખ લોકોને નિર્દયતાથી મારી નાખવામાં આવ્યા અને તેમને બચાવવા દુનિયા પરનો કે દુનિયા બહારનો કોઈ ભગવાન ન આવ્યો. ‘તો આ દુનિયા શું આ જ છે..? એક જંગલરાજ..? મારે એની તલવાર..! તો આવી દુનિયામાં હું રહી શકું એમ નથી. હું અત્યારે જ મરવા તૈયાર છું. મને હવે શ્વાસ લેવાનું પણ મન નથી થતું.’ – આ વિચારોએ મને શૂન્ય કરી દીધો. બે દિવસ સુધી હું મારા હોસ્ટેલના રૂમમાંથી બહાર જ ન નીકળ્યો. અને બીજા દિવસની રાતે એ ઘટના ઘટિત થઇ જેણે મારા શરીરમાં એક નવો પ્રાણ પુરી દીધો.

            મધરાતે બે વાગ્યા આસપાસ મારી નિંદ્રાધીન આંખોમાં ચકચકિત પ્રકાશ અનુભવાવા લાગ્યો. થોડીવારમાં એ પ્રકાશ એટલો વધી ગયો કે મેં ઝબકીને આંખો ખોલી દીધી. પણ આંખો ખોલતા જ મને આજુબાજુની દરેક વસ્તુમાંથી પણ એવો જ પ્રકાશ નીકળતો દેખાવા લાગ્યો. દીવાલો, પલંગ, ટેબલ, કબાટ કોઈ વસ્તુ હવે દેખાતી નહોતી, બસ જળહળતો પ્રકાશ હતો. મેં મારા મોંઢાને સ્પર્શવાની કોશિશ કરી પણ હું મારા હાથને ન જોઈ શક્યો. એવું લાગ્યું જાણે મારી સાથે આજુબાજુનું બધું એક અનન્ય પ્રકાશમાં ભળી ગયું છે અને મારી આંખો સમગ્ર દુનિયાને એ પ્રકાશિત ઉર્જામાં વિલીન થતા જોઈ રહી છે. એ અનુભવ પાંચેક મિનિટ રહ્યો પણ એ ડરામણી અવસ્થામાંથી સંપૂર્ણપણે બહાર નીકળતા બીજા ચાર કલાક લાગ્યા. સવાર પડી તો હું શાંત મને મારા પલંગ પર બેઠો હતો અને મારુ જીવન બદલાઈ ચૂક્યું હતું. ધીરે ધીરે એ આધ્યાત્મિક અવસ્થા મારા માટે નૈસર્ગીક થવા લાગી અને હું રોજ નવા નવા સત્યોનો સાક્ષાત્કાર કરવા લાગ્યો, જેમાં મારી પાછળની યાત્રાઓ પણ હતી. ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીની ચકાચન્દ હવે મારા મનમાંથી એનું મહત્વ ગુમાવી ચુકી હતી. કોલેજ પુરી થયા પછી મેં સન્યાસી જીવન ચકાસી જોવા માટે કેટલાક દિવસો કલકત્તાના બેલુર મઠમાં વિતાવ્યા. પણ ત્યાંના સન્યાસી ભાઈઓ જે જીવનચર્યા જીવતા હતા તેનું લક્ષ્ય આ સાક્ષાત્કાર જ હતો જે હું મેળવી ચુક્યો હતો. મારુ ત્યાં રહેવું ના તેમના માટે મને યોગ્ય લાગ્યું ના મારા માટે. આથી, પંદર દિવસ બાદ હું ત્યાંથી પાછો ફર્યો, એ સંકલ્પ સાથે કે હું મારુ આધ્યાત્મિક જીવન સંસાર વચ્ચે સાંસારિક વેશમાં વીતાવીશ. કોઈ ભગવા કપડાં પહેરેલા ગુરુ બનીને નહિ, પણ આજ ડેનિમ જીન્સ અને ટીશર્ટ સાથે, આજ ફોર્મલ પેન્ટ-શર્ટ સાથે એ સત્યને સાંસારિક જીવનમાં જીવવાની કોશિશ કરીશ જેને વ્યાસપીઠો પરથી કહેવામાં આવે છે. મારા મનમાં એ જીદ હતી કે જો સત્યને હું કૃષ્ણના જેમ સાંસારિક રીતે જીવી શકું તો જ આધ્યાત્મિકતાનો કોઈ અર્થ છે, નહીંતર તે ખાલી એક ક્ષણિક મનોરંજન છે.

            બેલૂરથી પાછા ફરીને પહેલું કામ છોકરી પસંદ કરી લગ્ન કરવાનું અને ગળાડૂબ રોમાન્સ કરીને જીવનભરનો થાક ઉતારવાનું કર્યું. અને ત્યારબાદ મેં એ વૈજ્ઞાનિક ગ્રંથ લખવાનો શરુ કર્યો જેમાં સૃષ્ટિને તેની શરૂઆતથી તેના વિલય સુધી એક જ સળંગ વિજ્ઞાન અને એક જ મૂળભૂત કારણ સાથે આધુનિક ભાષામાં વર્ણવવામાં આવી છે. આજે તે ગ્રંથ વિશ્વના ૧૫૦ દેશોમાં ઉપલબ્ધ છે અને ભારત સહીત અમેરિકા અને યુરોપના કેટલાક વૈજ્ઞાનિકોમાં સારી એવી ઉત્સુકતા જન્માવી ચુક્યો છે. સમય સાથે મારી આધ્યાત્મિક શક્તિઓને વધતી હું અનુભવી રહ્યો છું. ક્યારેક હું મારા પાછળ જન્મોને જ જાણતો હતો, હવે એ જન્મોમાં મારી સાથે જોડાયેલા લોકો આ જીવનમાં મારી સામે આવે છે ત્યારે તેમને ઓળખી જાઉં છું. ક્યાંક ભવિષ્યના કેટલાક વળાંકોને પણ જોઈ લઉં છું અને તેના માટે આજના પ્લાનિંગ પ્રત્યે સભાન બની જાઉં છું. પણ અફસોસ એ છે આમાંથી કંઈ હું તમને આપી શકું એમ નથી. ચાહવા છતાં આપી શકું એમ નથી. જો આપી શકાતું હોત તો ભૂતકાળમાં આત્મજ્ઞાન મેળવેલા ઇતિહાસના પહેલા માણસે આખી દુનિયાને આત્મજ્ઞાન આપી દીધું હોત અને આ દુનિયા આજે આટલી સમસ્યાઓથી ભરેલી ના હોત. એટલે કોઈ બાપુઓ, બાબાઓ અને સદગુરુઓના અંધ ભક્ત બનવાનું બંધ કરી દો. હા, સત્પુરુષો અને આત્મજ્ઞાનીઓનું સમ્માન કરો, તેમના પગે પડો, પણ તેમને ગુરુ માનતા પહેલા તેમની આકરી કસોટી કરો જેવી વિવેકાનંદ રામકૃષ્ણ પરમહંસની કરતા હતા. અને જે ગુરુ પોતાની કસોટીને પોતાનું અપમાન ગણે તેને પાખંડી માનો. કોઈને ગુરુ માન્યા પછી પણ હંમેશા યાદ રાખો કે તે ખાલી માર્ગદર્શક છે. તે તમારું આખરી લક્ષ્ય નથી. તમારું આખરી લક્ષ્ય તમારી આધ્યાત્મિક જાગૃકતા છે, જે કોઈ ગુરુ કોઈને સીધી આપી શકતો નથી. તે દરેકે જાતે મહેનત કરીને મેળવવી પડે છે. એટલે જ્યાં કંઈ મદદકારક વસ્તુ મળે તે લઇ લો અને પોતાની યાત્રા પર સ્વતંત્ર બનીને આગળ ચાલો. કેટલાક સમય પહેલા મારી પાસે મારુ ફેસબુક ફેન પેજ અને વોટ્સ અપ્પ ફેન ગ્રુપ બનાવવાની પરવાનગી માંગવામાં આવી. મેં એ કહીને ઠુકરાવી દીધી કે ‘બીજા કોઈ મનુષ્યના ફેન બનીને મનુષ્ય તરીકે પોતાનું અપમાન ન કરો. મારાથી જેટલું જાણવા અને શીખવા મળે છે તેટલું શીખો અને આગળ ચાલો.’

            હું જે પણ જ્ઞાન આપું છું તે કોઈ કૌશિક ચૌધરી નથી આપતો. તે જ્ઞાન આ શરીરમાં જાગ્રત બનેલું બ્રહ્મ આપી રહ્યું છે. એ બ્રહ્મ જ આ જ્ઞાનનો સ્ત્રોત છે. એ જ બ્રહ્મ તમારામાં પણ છે અને આ જ અભિવ્યક્તિ કરવા માંગે છે. પણ તમે એને તમારા નામના અહમ નીચે દબાવી રાખ્યું છે. એ અહમને તોડવાના ઘણાબધા આધ્યાત્મિક માર્ગ છે જે શાસ્ત્રોમાં પણ કહેલા છે અને મેં મારા લેખોમાં પણ. પણ મને તેમનો અનુભવ નથી. મને બસ મારી આ સ્ટોરીનો અનુભવ છે. અને આ સ્ટોરી કર્મયોગની સ્ટોરી છે.

            આપણે એવું વિચારીને જીવીએ છીએ કે આ જીવન એકવાર જ આવ્યું છે, તો હું આ દુનિયામાંથી શું મેળવી લઉં. પણ સિત્તેર વર્ષનું જીવન પૂરું કરીને આપણે જાણીએ છીએ કે આખી જિંદગી જે મેળવ્યું એ બધું અહીંનું અહીં છૂટી રહ્યું છે અને એમાંની એક ટાંકણી પણ આપણે પેલે પાર લઇ જઈ શકીએ તેમ નથી. આમ, જીવન કંઈક મેળવવા માટે છે એ નિષ્કર્ષ આખું જીવન વિતાવ્યા પછી ખોટો પડે છે. જીવન જીવવાનો સાચો વિચાર એ છે કે મને આ સિત્તેર વર્ષનું જીવન એકવાર આપવામાં આવ્યું છે તો હું એમાં આ દુનિયાને શું આપી દઉં..? જે દિવસે જીવન વિશેના આપણા મૂળભૂત વિચારમાં આ પરિવર્તન આવી જશે કે જીવન કંઈ મેળવી લેવા માટે નહિ, આ દુનિયાને કંઈક આપીને જવા માટે છે તે દિવસે આપણું ધ્યાન આપણા સુખ-દુઃખ પરથી હટી જશે. આપણે જે પણ કરીશું એમાં આપણો કોઈ નવો અહમ નહિ બને અને દુનિયાને કંઈક આપવાની કોશિશોમાં જે નિષ્ફળતા અને યાતનાઓ મળશે તેમાં અહમના જુના રેકોર્ડ નાશ પામશે. નિષ્ફળતાઓથી જયારે અહમનો છેલ્લો રેકોર્ડ તૂટશે ત્યારે
બ્રહ્મ તમારા મનમાં જાગ્રત થઇ જશે અને તમે એજ બોલતા, અનુભવતા અને કરતા થઇ જશો જે હું તમને કહી રહ્યો છું. જયારે જીવનનું દરેક કાર્ય દુનિયામાંથી કંઈક મેળવવાના સ્થાને દુનિયાને કંઈક આપવા માટે થવા લાગે ત્યારે તેને જ કર્મયોગ કહે છે. સાતમા ધોરણમાં પેલા ગરીબ છોકરાને જોઈને મારા જીવનમાં જે વળાંક આવ્યો તે કર્મયોગનો વળાંક હતો. જયારે તમે દુનિયામાંથી કંઈક મેળવવા માંગો છો અને મેળવી નથી શકતા ત્યારે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. એ દુઃખ તમને નવા કર્મોમાં ઉલજાવે રાખે છે. પણ જયારે તમે દુનિયાને કંઈક આપવા માંગો છો પણ આપી નથી શકતા ત્યારે પીડા ઉત્પન્ન થાય છે. અને એ પીડા તમને સત્યના સાક્ષાત્કાર તરફ લઇ જાય છે. આજ મારા જીવનનો અનુભવ છે અને દુનિયાને બતાવવા માટે મારી પાસે બસ આ એક જ માર્ગ છે.

સાર: મેં ગુજરાત સમાચાર છોડ્યું એ પપ્પાને ગમ્યું નથી. મારા લેખ વાંચીને લોકો પપ્પા સામે મારા વખાણ કરતા એટલે તેમને બહુ ગમતું. વળી, એ સામેથી પણ કહી શકતા કે મારા છોકરાના છાપામાં લેખ આવે છે, વાંચજો. પણ મેં એ છોડી દીધું એટલે તેમણે કહ્યું, ‘આ મુર્ખામી છે. કેટલી નામના થતી હતી.’

મેં તેમને શાંત કરવા કહ્યું, ‘દશકો સુધી લખાયેલા હજારો લેખો અને સેંકડો પુસ્તકો પણ સમય જતાં પસ્તી બની જાય છે. પણ સત્યની ચેતના સાથે જીવાયેલું એક જીવન યુગો-યુગો સુધી માનવજાતિનું માર્ગદર્શન કરતું રહે છે. મારા લેખો અને પુસ્તકો મારુ જ્ઞાન છે, પણ મારા નિર્ણયો એ જ્ઞાન જેમાંથી આવે છે તે સ્ત્રોતની ઓળખ છે.’