રાજનીતિ

રશિયન ક્રાંતિ પછી ભારતમાં ૧૯૨૫માં સામ્યવાદી પાર્ટીની સ્થાપના થઈ. પરંતુ, અસલમાં ભારતીય સામ્યવાદી પાર્ટીની સ્થાપના તેના પાંચ વર્ષ પહેલા રશિયાના તાશ્કંદમાં થઈ હતી. એમ.એન. રોય, અબાની મુખર્જી અને તે બંનેની વિદેશી પત્નીઓ સહિત બીજા કેટલાક સામ્યવાદી ભારતીયોએ ૧૯૨૦માં આંતરરાષ્ટ્રીય સામ્યવાદ સભા દરમિયાન ભારતની સામ્યવાદી પાર્ટીની સ્થાપના કરી. પરંતુ તેમાંના મોટાભાગના જ્યારે ભારતમાં આવ્યા ત્યારે અંગ્રેજ સરકારે તેમની ધરપકડ કરી દીધી.

            આ કારણે ભારતમાં મુંબઈ, પંજાબ, મદ્રાસ, કલકત્તા જેવા શહેરોમાં છૂટાછવાયા સામ્યવાદી સંગઠનો બન્યા. અને આ બધા સામ્યવાદી સંગઠનોએ ૨૫ ડીસેમ્બર ૧૯૨૫ના રોજ કાનપુરમાં એક જ સંયુક્ત પાર્ટીમાં વિલિનીકરણ કરી ‘ભારતની સામ્યવાદી પાર્ટી’ (કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઈન્ડિયા- CPI) ની સ્થાપના કરી. સીપીઆઈ તે સમયે કોંગ્રેસના સત્યાગ્રહ અને લેનીનના હિંસક ક્રાન્તિના સહીયારા વિચારપ્રવાહમાં વહેતી હતી. આથી, તેલાંગાના, ત્રિપુરા અને કેરલમાં તેના સભ્યોએ હથિયારોથી ક્રાન્તિ કરવાની કોશિશ કરી. પરંતુ, અંગ્રેજોએ તેને ડામી દીધી.

            ત્યારબાદ પાર્ટીએ હિંસક રસ્તાથી આઝાદી મેળવવાની નીતિને બંધ કરી દીધી. કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ભારતને સંપૂર્ણપણે અંગ્રેજોના શાસનમાંથી મુક્ત કરી ત્યાં સામ્યવાદ લાવવાની હાકલ કરતી. પરંતુ, તેમનો દ્રષ્ટિકોણ અખંડ ભારતનો નહોતો. ૧૯૪૬માં સીપીઆઈએ એક જાહેરનામું બહાર પાડયું જેમાં કહેવામાં આવ્યું કે ભારત કોઈ એક દેશ નથી. એ તો ઘણા બધા નાના દેશોનો સમુહ છે. આથી, ભારતના ત્રણ નહીં ચૌદથી પંદર ટૂકડા કરવા જોઈએ. આઝાદી પહેલા અંગ્રેજોએ કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના સભ્યોને મોટાભાગે જેલમાં જ રાખ્યા અને પાર્ટીને ક્યારેય સેટલ ન થવા દીધી.

પરંતુ, આઝાદી પછી સીપીઆઈએ ભારતના ગરીબો, મજૂરો અને ખેડૂતોમાં સારી એવી ક્રાન્તિ જગાડી. ગુરુ રાધા કિશને દિલ્લીના ટેક્ષટાઇલ વર્કરોના હિતોની રક્ષા માટે ચોવીસ કલાક આમરણ અનશન કર્યું. આ કારણે કોમ્યુનિઝમ પ્રત્યે લોકોની દ્રષ્ટિ બદલાઈ. ત્યાં સુધી લોકો તેને એક હિંસક ક્રાન્તિકારીઓની ટોળકી માનતા, પણ હવે, લોકો તેને શોષિતો અને ગરીબોના હિતોની રક્ષા કરતી એક સંસ્થા તરીકે જોવા લાગ્યા. આનું પરીણામ તરત જ દેખાયું. ૧૯૫૨ની પહેલી લોકસભા ચૂંટણીમાં તે મુખ્ય વિપક્ષી પાર્ટી તરીકે ઉભરી આવી. ઈસ ૧૯૫૭માં કેરલમાં તેણે દેશની સૌપ્રથમ બિનકોંગ્રેસી સરકાર સ્થાપી. આ એ સમય હતો જ્યારે ભારત અને રશિયાના રાજકીય સંબંધો પૂરબહારમાં ખીલેલા હતા. અને રશિયાએ વારંવાર ભારતની કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીને નેહરુ અને કોંગ્રેસને સાથ આપવા અપીલ કરી હતી. પરંતુ, ૧૯૬૦માં રશિયા અને ચીનની સામ્યવાદી પાર્ટીઓમાં મતભેદ થયા. ચીન રશિયન પાર્ટીને મૂળ સામ્યવાદી માર્ગથી ભટકતી હોય એવું માનતી હતી. આ ભેદથી ભારતની સામ્યવાદી પાર્ટીમાં પણ બે જૂથ ઉત્પન્ન થયા. ત્યારબાદ ૧૯૬૨માં જ્યારે ચીને ભારત પર આક્રમણ કર્યું, ત્યારે એક જૂથ એવું હતું જેણે ચીનના આક્રમણનો વિરોધ કર્યો અને બીજું જૂથ એવું હતું જે ચીનના ભારત પરના આક્રમણને સાચું માનતું હતું. આ બીજા જૂથે કલકત્તાની સડકો પર ‘ચીન અને માઓ ઝેડોન્ગ જીંદાબાદ’ના નારા લગાવ્યા. આથી, એ લોકોને સરકારે જેલ પાછળ ધકેલી દીધા. આ બીજુ જૂથ આંતરરાષ્ટ્રીય સામ્યવાદ સાથે જોડાઈ રહેવાના ઉદ્દેશ્યથી ચીનનું સમર્થન કરતું હતું.

            એસ.એ. ડાંગે નામના સીપીઆઈ પ્રમુખે આ બે જૂથોને એક કરવાની કોશિશ કરી પણ ૧૯૬૪માં બંને પાર્ટીઓની સહીયારી મીટીંગમાં ૩૨ સભ્યોએ વોક-આઉટ કર્યું, તેમનું કહેવું હતું કે ડાંગે કોંગ્રેસ અને ભારતની તરફેણ કરીને સામ્યવાદી એકતા અને સામ્યવાદી મૂલ્યોનો વિરોધ કરે છે. આમ, ભારતની કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીમાં પણ સ્વદેશની તરફેણ કરતું રાઈટ વીંગ અને પરદેશી સામ્યવાદ સાથે જોડાઈ રહેવા માગતું લેફ્ટ વીંગ અસ્તિત્વમાં આવ્યા. આ લેફ્ટ વીંગ ખુલ્લેઆમ મજૂરો અને ગરીબોની સરમુખત્યારશાહી લાવવાની હાકલ કરવા લાગ્યું અને ‘માઓ ઝેડોન્ગ ઝીંદાબાદ’ના નારા લગાવવા લાગ્યા. પરીમલ દાસ ગુપ્તાએ બંને છેડાઓને ભેગા કરી એક કોમન મીનીમમ પ્રોગ્રામ આપવાની કોશિશ કરી જેને ચારુ મજુમદારની કેટલાક માંગો સાથે સીલીગુરીની મીટીંગમાં સ્વીકારવામાં આવ્યો. પરંતુ, બંગાળ કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટીના અધિવેશનમાં તે પ્રસ્તાવ લઘુમતીમાં રહ્યો.

            આમ, કુલ સામ્યવાદીઓના ૬૦ ટકા સામ્યવાદીઓ જે વૈશ્વિક સામ્યવાદ સાથે કદમ મીલાવવા ચીનની તરફેણમાં હતા તેમણે કલકત્તામાં પોતાની સ્વતંત્ર બેઠક બોલાવી અને એક સ્વતંત્ર પાર્ટી બનાવવાની ઘોષણા કરી જેનું નામ રાખવામાં આવ્યું ‘કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઈન્ડિયા – માર્કસીસ્ટ’ (CPI-M કે CPM), અને જે લોકો ભારતની વ્યક્તિગત સામ્યવાદી પાર્ટી ચલાવવા માંગતા હતા તે ડાંગેના નેતૃત્વમાં મુંબઈમાં ભેગા મળ્યા અને તેમણે પોતાની પાર્ટીનું નામ સીપીઆઈ તરીકે ચાલુ રાખ્યું. આમ, ભારતમાં સામ્યવાદીઓ બે ભાગમાં વહેંચાઈ ગયા.

            સીપીઆઈ-એમ મજૂરો અને ગરીબોની કટ્ટર વકાલત કરતું હોવાથી તેનો પ્રભાવ વધતો ગયો. જ્યારે સીપીઆઈનું સમાવેશીપણું સીપીઆઈ-એમની કટ્ટરતા સામે હારતું ગયું. પશ્ચિમ બંગાળમાં હવે સીપીઆઈ-એમની સીટો વધી રહી હતી. પરંતુ, આ સમય દરમિયાન સીપીઆઈ-એમમાં પણ કેટલાક લોકો એવા હતા જે લોકશાહી રીતે આગળ વધવા માગતા હતા જ્યારે કેટલાક લોકો જેમ માઓ ઝેડોન્ગે હિંસક ક્રાન્તિથી ચીનની સત્તા હાથમાં લઈ લીધેલી એ રીતે ભારતની સત્તા હાથમાં લઈ લેવાના મતમાં હતા. એવામાં ૨૫ મે, ૧૯૬૭માં સીલીગુડીના નક્સલબારી ગામમાં કેટલાક ખેડૂતો અને ખેતમજૂરો પોતાની જમીન મેળવવા સત્યાગ્રહ કરી રહ્યા હતા ત્યારે પોલીસે તેમના પર ફાઈરીંગ કર્યું અને તેમાં બે બાળકો સહીત અગીયાર લોકોના મોત નીપજ્યા. જવાબમાં ભડકેલા લોકોએ તીર મારીને એક પોલીસ ઓફિસરની હત્યા કરી દીધી. આ ઘટનાએ જોર પકડયું અને જમીનદારો અને પોલીસના શોષણથી ત્રાસેલા મજૂરોએ પોલીસ અને જમીનદારોને મારવાનું શરૃ કરી દીધું અને તેમની જમીનો છીનવી લીધી. સીપીઆઈ-એમના ચારુ મજુમદાર કનુ સાન્યાલ અને જંગલ સંથાલ જેવા નેતાઓએ મજૂરોના આ કૃત્યને યોગ્ય ઠહેરાવ્યું.

            ચારુ મજુમદારે આ ઘટનાને એક ક્રાન્તિ બતાવતા ”ઐતિહાસિક આઠ દસ્તાવેજો” બહાર પાડયા. જેણે સમાજમાં ચકચાર મચાવી દીધી. મજુમદાર અને તેના સાથીઓ ૧૯૬૯માં સીપીઆઈ-એમથી અલગ થઈ ગયા અને ‘કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી ઓફ ઈન્ડિયા – માર્કસીસ્ટ-લેનીનીસ્ટ’ (CPI-LM) ની સ્થાપના કરી. તેમાં શોષણ પામેલા ગરીબો, મજૂરો, ખેડૂતો ભળવા લાગ્યા, નક્સલબારી ગામના નામ પરથી તેમને નક્સલવાદી કહેવામાં આવ્યા. તે સમયે ચારુ મજુમદાર અને સાન્યાલને મહાત્મા ગાંધીની જેમ મહાન નેતાઓ માનવામાં આવતા. પરંતુ, ત્યારબાદ તેમની હિંસક લડત ભટકી ગઈ અને નિર્દોષોની પણ હત્યાઓ થવા લાગી. આથી, ૧૯૭૦માં ચારુ મજુમદાર અને કનુ સાન્યાલની ધરપકડ કરવામાં આવી, જ્યાં ૧૯૭૨માં જેલ દરમિયાન જ મજુમદારનું મૃત્યુ થયું.

            તેમના મૃત્યુ પછી સાન્યાલે જેલમાંથી જ હિંસા છોડી લોકશાહી ઢબે ચુંટણી પ્રક્રિયાથી લડત આપવાનું નક્કી કર્યું. આથી, જેલ બહાર સીપીઆઈ-એલએમ નું પણ વિઘટન થઈ ગયું અને તેમાંથી અનેક નક્સલવાદી સંગઠનો ઉત્પન્ન થયા. જે હિંસક માર્ગને છોડવા માગતા નહોતાં. તેઓ આજે નક્સલવાદીઓ કે માઓવાદીઓ કહેવાય છે. બીજી બાજુ સીપીઆઈ-એમ બંગાળમાં સત્તા પર આવી અને તેના નેતા જ્યોતિ બસુ ૨૫ વર્ષ સુધી મુખ્યમંત્રી રહ્યા. બસુએ ૧૯૭૭માં સાન્યાલને જેલમાંથી છોડાવ્યા પણ ત્યાં સુધી નક્સલવાદ ભારતીય પોલીસ, સૈન્ય અને સરકારના સામે પડીને અને ચીન જેવા દુશ્મન દેશોનો હથિયાર બનીને એક આતંકવાદ બની ચૂક્યો હતો. સાન્યાલે ઘણા પ્રયાસો કર્યા પણ નક્સલવાદીઓને સાચા રસ્તે ન લાવી શક્યા. અંતે ૨૩ માર્ચ ૨૦૧૦ના રોજ તેમણે સીલીગુડીના તેમના ઘરમાં આત્મહત્યા કરી લીધી. બીલકુલ એ જ સ્થાનેથી જ્યાંથી નક્સલવાદ પેદા થયો હતો.

            બીજી બાજુ સીપીઆઈએમ પણ બંગાળમાં પોતાના ૩૫ વર્ષના શાસન બાદ ૨૦૧૧માં બુરી રીતે તૃણમુલ કોંગ્રેસથી હારી ચૂક્યું છે. જયારે આ લખી રહ્યો છું ત્યારે કેરલમાં પણ કોમ્યુનિસ્ટ પાર્ટી સત્તાથી હટી ચૂકી છે. આમ, વિકાસનો વિરોધ અને ગરીબો કરતાં ગરીબીની વકાલત જેવા અવ્યવહારીક સિદ્ધાંતોથી સામ્યવાદ વિશ્વમાં જ નહીં ભારતમાં પણ હાંશિયામાં ધકેલાઈ રહ્યો હતો, તેવામાં જેએનયુમાં એ દેશવિરોધી સૂત્રો મારફતે તેના આ ભૂલા-ભટકેલા ઈતિહાસની પુનઃચર્ચા શરૃ થઈ છે. જેએનયુના કેમ્પસમાં પણ ઉદાર કોમ્યુનિસ્ટ, માર્કસવાદી અને માઓવાદી વિદ્યાર્થીઓ એકબીજામાં એવા ભળેલા છે કે તેમાં કોણ ભવિષ્યમાં દેશ માટે મોટો ખતરો બનીને બહાર આવશે તે કહેવું મુશ્કેલ છે.