ઈતિહાસ

આપણે લગભગ સાતસો વર્ષ મુસ્લીમ આક્રાંતાઓથી લડ્યા, અને અઢારમી સદીમાં મરાઠાઓએ દિલ્લીના બાદશાહને ચોથ ભરતો કરી દઈ ફરી ભારત પોતાના હાથ નીચે લઈ લીધું. મુસ્લિમ પંથમાં પણ એક જ ઈશ્વર એવા નિરાકાર અલ્લાહની વાત હતી, પણ એ સાતસો વર્ષમાં ક્યારેય કોઈ હિંદુ ધર્મમાં સુધારણાના આંદોલનો ન થયા. બસ સાચા સંતોના ભક્તિ આંદોલનો થયા જેણે વિદેશી સંસ્કૃતિની સત્તા હેઠળ પણ ભારતીયતાને બચાવી રાખી. અને એ બધા ભક્તિ આંદોલનો વિષ્ણુ, શિવ, શક્તિ અને ગણેશ જેવા સાકાર ઈશ્વરો પાછળ જ થયા. કોઈ સુધારણાની વાત નહિ. પણ ૧૭૭૦ ના દશકથી પ્લાસી અને બક્સરના યુધ્ધ સાથે અંગ્રેજોએ બંગાળમાં પોતાની રાજધાની સ્થાપી, અને અંગ્રેજ શાસનનો પાયો નખાયો. અને ૧૭૯૮ માં રાજા રામમોહન રૉય જેમને અંગ્રેજી શિક્ષણ આપી અંગ્રેજો દ્વારા બાઇબલનું ભારતીય ભાષાઓમાં અને ભારતીય ગ્રંથોનું અંગ્રેજીમાં ભાષાંતર કરવાનું કામ અપાયું હતું, તેમણે હિંદુ સમાજમાં સુધારણાનો પવન ફૂંક્યો. સતી પ્રથા અને વિધવા પુનર્લગ્ન જેવા નાના મોટા સામાજિક મુદ્દાઓ સાથે બે આધ્યાત્મિક મુદ્દા તેમણે ઉઠાવ્યા જ્યાં ભારતના ધર્મને અબ્રહામિક પંથોથી નિમ્ન અને અતાર્કિક બતાવ્યો. આવો જોઈએ એ બે મુદ્દા.

૧. એક જ ઈશ્વર, અને ૨. નિરાકાર ઈશ્વર:

અંગ્રેજો અને મુસ્લિમો – ‘ભગવાન તો એક જ છે. અંગ્રેજો માટે ભગવાન એટલે God. અને ગોડ તો એક જ છે, જે નિરાકાર છે. તે પોતે સંસારની આ રમતમાં આવતો નથી, પણ તેણે જીસસ રૂપે પોતાના દીકરાને મોકલ્યો હતો સત્ય કહેવા. ઇસ્લામમાં એ એક જ નિરાકાર ભગવાનને અલ્લાહ કહે છે, જેના સંદેશ મોહમ્મદ પયગંબરે માનવજાતિને આપ્યા. તમે તો કેવા અંધશ્રધ્ધા અને મુર્ખામીથી ભરેલા છો. તમારે તો ૩૩ કરોડ દેવતાઓ છે. ભગવાન પણ કેટલા? વિષ્ણુ, શિવ, અને પાછા માતાજી, અને હાથીની સૂંઢ વાળા ગણેશ. તમે એ બધી ચિત્ર વિચિત્ર મૂર્તિઓને ભગવાન કહો છો, જે પથ્થરની બનેલી છે. હા.. હા.. હા. આવો તે ધર્મ હોય કે આવા તે ભગવાન હોય.’

સનાતન ધર્મનું સત્ય શું હતું? – સનાતન ધર્મમાં કોઈ GOD કે ભગવાન નહોતો. સનાતન ધર્મમાં સમગ્ર સૃષ્ટી એક તત્વથી વ્યાપ્ત હતી, જેને બ્રહ્મ અને પરબ્રહ્મ કહેવાયું. એ તત્ત્વ જ એકમાત્ર ઈશ તત્ત્વ છે, આ કારણે તેને ઇશ્વર કહેવાય છે. એ ઈશ તત્વ મૂળ રૂપે નિરાકાર, અવ્યક્ત અને નિર્ગુણ છે. પણ તેણે આકાર ધારણ કરી પોતાને વ્યક્ત કર્યું અને જીવસૃષ્ટિ રૂપે સગુણ અભિવ્યક્તિ કરી. એટલે બ્રહ્માંડમાં જે પણ બન્યું તે એ મૂળ તત્વ જ હતું, અને તેની જ અભિવ્યકિત હતી. આ કારણે આકાશ, વાયુ, જળ, અગ્નિ, પર્વત વગેરે સ્વરૂપોને પણ દેવ રૂપે દેખાડી તે તત્વનું આહવાન કરાયું. પ્રકૃત્તિ પૂજા આ સિદ્ધાંતથી શરૂ થઈ. જીવસૃષ્ટિમાં એ તત્ત્વ પ્રાણીઓના આત્મા રૂપે રહીને પોતાની અભિવ્યકિત કરતું હતું. આ કારણે મહાન અને આત્મજાગૃત મનુષ્યો રૂપે એ તત્વની સર્વોચ્ચ અભિવ્યક્તિ થઈ. અહીં તે તત્વના સર્વોચ્ચ ગુણ, ભાવ, કાર્યો અને લક્ષણો દર્શાવવા માટે પંચદેવ તરીકે તે તત્વને સાકાર મનુષ્ય રૂપમાં દર્શાવવામાં આવ્યું. આ રીતે પંચદેવની સાકાર મૂર્તિની આરાધના દ્વારા તે નિરાકાર તત્વ સાથે એકરૂપ થવાનો માર્ગ વેદોમાં આવ્યો. એ પંચદેવ છે વિષ્ણુ, શિવ, શક્તિ, ગણેશ અને સૂર્ય કે બ્રહ્મા. સાધક અને ભક્ત પોતાની સ્થિતી અને પ્રકૃતિ મુજબ એ પાંચમાંથી કોઇપણ એકને પોતાના આરાધ્ય માને છે, અને બાકીના ચારને તે એકના જ અન્ય સ્વરૂપ માને છે. આટલો લિબરલ ધર્મ સ્થપાયો ભારતમાં જેણે મનુષ્યને તેની પ્રકૃતિ મુજબ તે ઈશ તત્વ સુધી પહોંચવાના અનેક માર્ગ આપ્યા. એક જ માર્ગ, અને એક જ લક્ષણ કે આકારમાં સંસારના કારણરૂપ એ ઈશતત્વને ન સ્થાપ્યું.

હવે જોઈએ કે અઢારમી અને ઓગણીસમી સદીમાં આપણા સુધારકોએ અંગ્રેજોને આ જવાબ આપવાના સ્થાને શું કર્યું.

રાજા રામ મોહન રૉય : જી, જી, જી, નામદાર. ભૂલ થઈ છે, ધર્મમાં સડો પેસી ગયો છે. વેદોમાં તો એક જ નિરાકાર બ્રહમની વાત છે ઈશ્વર તરીકે. વેદાંતમાં પણ મૂર્તિ પૂજા કે સાકાર ઈશ્વરની વાત નથી. આ બધું પુરાણોમાં ઘુસાડી દેવાયુ છે.

દયાનંદ સરસ્વતી: દયાનંદ સરસ્વતીને ખબર પડી કે વેદાંતમાં અદ્વૈતની વાત છે, જે પ્રકૃતિમાં અને દરેકે દરેક કણમાં ઈશ્વરીય ચેતનાની વાત કરે છે, મનુષ્યના આત્માને પણ પરમાત્મા રૂપે એજ બ્રહ્મ કહે છે. તો દયાનંદજીએ વેદોમાંથી બ્રાહ્મણ ગ્રંથ, આરણ્યક અને ઉપનિષદો એટલે કે વેદાંતને અલગ કરી દીધું, અને કહ્યું વેદો ખાલી સંહિતાઓ છે. એટલે રામમોહન રૉય વેદાંતથી સુધારાની વાત કરતા હતા એમાં પણ દયાનંદજીએ સુધારો કર્યો, અને વેદોને વેદાંતથી મુક્ત કરી સંહિતા સુધી સીમિત કર્યા. એ વેદાંતનો સાર ગણાતી ભગવત ગીતાને પણ તેમણે ૭૦૦ શ્લોકોમાંથી ૭૦ શ્લોકોની કરી દીધી. શ્રીકૃષ્ણની એ બધી ‘હું જ પર્વત છું, હું જ ઋષિ છું, હું જ નદી છું’ વાળી અહમ બ્રહ્માસ્મિ વાળી વાતો ગાયબ કરી દીધી. પણ હજી એક સમસ્યા હતી. સંહિતાઓમાં પણ નિરાકાર ઈશ્વર પ્રકૃતિના તત્વો રૂપે વ્યાપ્ત હતો, અને ઈશ્વરનું આહ્વાન એ પ્રકૃતિના દેવો રૂપે થતું હતું. ૩૩ પ્રકારના દેવો એ સંહિતાઓમાં જ હતા. આનો પણ તોલ દયાનંદજીએ કાઢ્યો.

તેમણે સંસ્કૃત શબ્દોના અર્થ પલટી નવા વેદ કે નવી સંહિતાઓ બહાર પાડી, જેમાં જ્યાં જ્યાં ઋચાઓમાં અગ્નિ, વરુણ, મિત્ર, ઈન્દ્ર, વિષ્ણુ, રુદ્ર, દેવી વગેરે દેવતાઓના નામ આવતા હતા, ત્યાં તેમણે એક જ અર્થ કર્યો. અને એ હતો – ઈશ્વર. મતલબ, આ બધા નામે તે એક નિરાકાર ઈશ્વરને જ પુકારાઈ રહ્યા છે. એટલે પ્રકૃતિ પૂજા છે જ નહિ હિંદુ ધર્મમાં. થઈ ગઈ સુધારેલી વાનગી તૈયાર અંગ્રેજો અને મુસ્લિમો માટે. વેદોમાં મૂર્તિ પૂજા નથી, પ્રકૃતિ પૂજા નથી. અલ્લાહ અને God ની જેમ ઇશ્વર પણ જીવથી એટલે કે આત્માથી અલગ છે, અને પ્રકૃતિ એ બંનેથી અલગ છે. એટલે જેમ તમે એ નિરાકાર અલ્લાહની નમાજ પઢો છો, તેમ હિંદુ ધર્મમાં એ નિરાકાર ઈશ્વરના આહ્વાન માટે યજ્ઞ થાય છે. બસ, આવું કહી તેમણે પાછો નારો આપ્યો, ‘વેદો તરફ પાછા ફરો’, જેનો અસલમાં અર્થ થતો હતો એ સુધારેલી (બગાડેલી) સંહિતાઓને જ સાચી માનો. આમ કહી તેમણે મુસ્લિમોને હિંદુ ધર્મમાં ઘર વાપસી કરાવવાનું શુદ્ધિ આંદોલન પણ શરૂ કર્યું, પણ એનું પરિણામ હિંદુ સમાજમાં જ એ આવ્યું કે ભારત અને પાકિસ્તાનના એ સંયુક્ત પંજાબ પ્રાંતમાં હિંદુ ધર્મ આર્યસમાજ જેવો થઈ ગયો. પરિણામે ગરીબ અને મુસ્લિમ એરિયામાં ફસાયેલા હિન્દુઓનું ઇસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મમાં મતાંતરણ વધુ સરળ થઈ ગયું. આજના પંજાબની સ્થિતિમાં આ વાતનો બહુ મોટો ફાળો છે.

સહજાનંદ સ્વામી: આપણા આ સ્વામી સંપ્રદાયના સહજાનંદ સ્વામીનું યોગદાન આમાં કેવી રીતે ભુલાય, કારણકે તેમણે પેલો એક જ ઈશ્વરને ભજવાનો તોલ કાઢ્યો. ખ્રિસ્તી પંથમાં ઉપર બેઠેલા તે નિરાકાર God અને તેના પુત્ર જીસસ હવે એક થવા લાગ્યા હતા. બસ એ ખ્રિસ્તી સંપર્કમાં આવીને સહજાનંદ સ્વામીએ તેમને મળેલા ઉદ્ધવ સંપ્રદાય કે જે એક કૃષ્ણ ભક્તિનો વૈષ્ણવ સંપ્રદાય હતો, તેને જીસસ જેવા એક સર્વોપરી ભગવાન પાછળ ચાલતા પંથમાં ફેરવી દીધો. ભગવાન વિષ્ણુના એક નામને ચોરીને સહજાનંદ પોતે જિસસ જેવા ઈશ્વર થઈ બેઠા અને સનાતન ધર્મના બધા સાકાર ઈશ્વરોને પોતાના દાસ બનાવી દીધા. બિલકુલ એજ રીતે જેમ મોહમ્મદ પયગંબરે આરબ સભ્યતાના અનેક દેવી દેવતાઓ ઉપર એકમાત્ર ઈશ્વર એવા અલ્લાહને બેસાડી દીધા હતા. રીત એ ઇસ્લામની હતી, સ્વરૂપ ખ્રિસ્તી પંથનું સાકાર જીસસનું હતું.

તો આ રીતે આપણે ગુલામી માનસિકતામાં ખ્રિસ્તી પંથ અને ઇસ્લામના બંને મૂળભૂત સ્વરૂપોને સ્વીકારી, આપણા હિંદુ ધર્મમાં ફેરફાર કરી, સનાતન ધર્મને તેમના પંથ જેવો બતાવવાની કોશિશ કરી. અને આજે પણ અનેક સનાતાનીઓ આ બે પંથોમાં હિંદુ નામ સાથે ઇસ્લામ અને ખ્રિસ્તી પંથના સિદ્ધાંતો જીવે છે. લગભગ ૧૮૧૦ ના દશકથી રાજા રામમોહન રોય, ૧૮૩૦ થી સહજાનંદનો સ્વામી સંપ્રદાય અને ૧૮૫૦ થી દયાનંદ સરસ્વતીજી દ્વારા સુધારાના નામે જે આ બધું ચાલ્યું, ત્યાંજ હજાર વર્ષથી ચાલી આવતી ગુલામીમાં ભારતે પહેલીવાર પોતાનો સ્વ ગુમાવ્યો. આનો પહેલો આધ્યાત્મિક વિરોધ રામકૃષ્ણ પરમહંસ દ્વારા મા કાળીની મૂર્તિ મારફતે આત્મ સાક્ષાત્કાર થવાથી થયો, અને પછી તેમના હેઠળ તૈયાર થયેલા સ્વામી વિવેકાનંદે સુધારા નામે હિંદુ ધર્મમાં ચાલતી એ વિનાશકારી પ્રવૃત્તિનો વિરોધ કરી ૧૮૯૦ ના દશકમાં એના પર બ્રેક લગાવી દીધી. પણ જે સંસ્થાઓ અને સંપ્રદાયો એ માનસિકતામાં રચાઈ ગયા તે આજે પણ હિંદુત્વના ઓઠા હેઠળ એજ રીતે ચાલે છે. તેમને હવે સાચા માર્ગે લાવવાની જરૂર છે. એ કામ હિંદુ સમાજ અને હિંદુ સંગઠનોએ બહાર બીજે લડવા જતાં પહેલાં કરવાનું છે.